19. yüzyılda İzmit ve çevresinde doğal nüfus artışı ve göçler gayrimüslim nüfusun artmasında etkili oldu. Nüfus artışına eşlik eden modernleşme süreci eğitim kurumlarına olan talebi arttırdı. Osmanlı Devleti’nin olumlu tutumu sürece katkıda bulundu. İzmit ve çevresindeki gayrimüslimler Ermeniler, Rumlar ve Musevilerdi. Mekteplerin inşa ve tamir masrafları ile muallim maaşları, mensubu oldukları cemaatler tarafından karşılandı. Tanzimat döneminden önce açılan az sayıdaki mektebe süreç içerisinde yenileri eklendi. Mektep sayısı 19. yüzyılda mütemadiyen arttı.
A-Ermeni Mektepleri
İzmit ve çevresindeki Ermeniler Tanzimat dönemine kadar büyük ölçüde Gregoryen mezhebine mensuptu. 19. yüzyılda İngiliz ve Amerikan Protestan misyonerlik faaliyetleri sonucunda Ermenilerin bir kısmı Protestan mezhebine geçti. Fransız Assompsiyonist misyonerlerin faaliyetleri Ermeniler arasında Katolik mezhebinin kabulünde etkili oldu. Venedik Mihitaryan rahipleri İzmit’te yaşayan Ermenilerle yakından ilgilendi. 20. yüzyıl başlarında İzmit ve çevresinde üç farklı mezhebe mensup Ermeni cemaatleri teşekkül etmişti. Ermeni mektepleri ibtidâî, rüşdî, idadi ve ali derecelerde faaliyet gösterdi. Ancak ibtidâî mektepleri diğerlerine nazaran fazlaydı.
|.Gregoryen Ermeni Mektepleri
a-İzmit Kasabasındaki Gregoryen Ermeni Mektepleri
İzmit’teki en eski Gregoryen Ermeni Mektebi 1835 yılında açılan Lusavoriçyan Erkek Mektebi idi. İbtidâî ve rüşdi derecedeki mektebe 16 Mart 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi sekiz yıl olan mektep İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. Gündüzlü mektepte 1899 yılında 256, 1900 yılında 308, 1901 yılında 350, 1902 yılında 264, 1904 yılında 314 ve 1911 yılında 260 talebe vardı. Kayıanyan Kız Mektebi 1866 yılında açıldı. Mektebe 16 Mart 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Kilise Sokağı’ndaki mektep ibtidâî ve rüşdi derecedeydi. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlı mektepte öğrenim süresi sekiz yıldı. 1899 yılında 244, 1900 yılında 298, 1901 yılında 240, 1902 yılında 276, 1904 yılında 274 ve 1911 yılında 300 talebesi vardı. Kız ve erkek Ermeni mektepleri binası 1909 yılına gelindiğinde tamir edilemeyecek derecede harap bir haldeydi. 1911 yılında yeni bir mektep binasının inşasına karar verildi. Ermeni Marhasası’nın müracaatı üzerine İzmit’te gerekli incelemeler yapılarak bürokratik süreç tamamlandı. Genişletilerek inşa edilen mektep binasının uzunluğu 40, eni 17 ve yüksekliği 14 metreydi. Kâgir olarak inşa edilen mektep binası 329561 kuruşa mal oldu. İnşa masrafı Ermeni ahaliden yardım olarak toplandı. 1911 yılında İzmit kasabasında 4552 Gregoryen Ermeni nüfus vardı. 24 Nisan 1911 tarihinde Şura-yı Devlet Maliye Dairesi ile Nafıa ve Maarif Dairesi mektebin 1869 yılında yayınlanan Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerini yerine getirmeyi sürdürmesi şartıyla inşa talebini uygun buldu. Sadrazam tarafından 1 Mayıs 1911 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine gerekli olan irade-i seniye 2 Mayıs 1911 tarihinde çıktı. 9 Mayıs 1911 tarihinde Divan-ı Hümayun Kalemi’nden fermanı yazıldı. Kız ve erkek Ermeni Mektebi binası bodrum katı ile birlikte üç kat olarak kısa sürede inşa edildi.
Karabetyan Kız ve erkek Ermeni Mektebi 1908 yılında açıldı. Kilise Sokağı’ndaki mektebe 29 Mart 1911 tarihinde ruhsatname verildi. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlı olan mektep ibtidâî derecede ve gündüzlüydü. Öğrenim süresi beş yıldı. Mektepte 1911 yılında 15 erkek ve 10 kız olmak üzere toplam 25 talebe vardı.
b-Bağçecik’teki Gregoryen Ermeni Mektepleri
Nerses Şuşanyan Erkek Mektebi Kilise Sokağı’nda 1832 yılında faaliyete geçti. Mektep ibtidâî ve rüşdi derecedeydi. Gündüzlü olan mektepte öğrenim süresi dokuz yıldı. 16 Mart 1908 tarihinde ruhsatname verilen mektep İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında mektepte 460 talebe vardı. Nerses Şuşanyan Kız Mektebi de Kilise Sokağı’nda 1832 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Öğrenim süresi dokuz yıl olan mektebe 16 Mart 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Mektepte 1911 yılında 390 kız öğrenci vardı.
Surb Karabet Kız ve erkek Mektebi Kilise Sokağı’nda 1908 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 12 Mayıs 1903 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi üç yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı.
Bağçecik Araradyan İdadi Mektebi 1914 yılında Şose Caddesi’nde faaliyete geçti. Yedi yıllık kız ve erkek idadi mektebinin kurucusu ve müdürü Osmanlı vatandaşı olan Bağçecikli Yervant Veranzisyan Efendi’ydi. Mektebe 1914 yılında geçici ruhsatname ilmuhaberi verildi. Ruhsatnameye göre mektep Maârif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerine uymakla mükellefti. İzmit Sultani Mektebi Müdürlüğü mektep müdürü ve muallimleri hakkında araştırma yaparak istihdamlarında sakınca görmedi. Mektep binasını tedrisata uygun buldu. Maarif Nezareti’ne mektebin açılmasında herhangi bir mahzur olmadığını bildirdi.
c-Akmeşe’deki Gregoryen Ermeni Mektepleri
Naregyan Kız ve erkek Mektebi, hükümet konağı karşısında 1871 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 12 Mayıs 1910 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi altı yıldı. Mektep Akmeşe Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı.
Maise Kız ve erkek Mektebi, Mecidiye Ermeni Mahallesi’nde 1902 yılında faaliyete geçti. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 12 Mayıs 1910 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi altı yıldı. Akmeşe Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı.
Arseniyan Kız ve erkek Mektebi Pir Ahmet köyünde 1889 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. 12 Mayıs 1910 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi altı yıldı. Akmeşe Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı.
d-İzmit Kazası Köylerindeki Gregoryen Ermeni Mektepleri
Hovhanyan Kız ve erkek Mektebi Menekşe’de, Kilise Sokağı’nda 1888 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Öğrenim süresi dört yıl olan mektebe 4 Ocak 1912 tarihinde ruhsatname verildi. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. Mektepte 1911 yılında 20 erkek ve 10 kız talebe vardı.
Dacadyan Kız ve erkek Mektebi Döngel köyünde 1848 yılında faaliyete geçti. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 16 Mart 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi altı yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. Mektepte 1911 yılında 45 erkek ve 25 kız öğrenci vardı.
Vartanyan Erkek Mektebi Yuvacık köyünde 1863 yılında açıldı. İbtidâî ve rüşdi derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. 1911 yılında 320 öğrencisi vardı. Öğrenim süresi yedi yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. Vartusyan Kız Mektebi Yuvacık köyünde 1863 yılında faaliyete geçti. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi yedi yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. Mektepte 1911 yılında 220 öğrenci öğrenim gördü. Yuvacık köyünde ayrıca Surb Agob Kilisesi vardı. Kilise 1845 yılında tamir edildi. 1909 yılına gelindiğinde erkek ve kız mektebi binası tamire muhtaç bir hâldeydi. Köy ahalisinin talebi üzerine kız ve erkek mektebi binasının yeniden inşasına karar verildi. Mektep binası önceki mülk arsa üzerine üç katlı olarak inşa edildi. Binanın bodrum katı kâgir, diğer iki katı ahşaptı. Uzunluğu 30 ve eni 20 metreydi. Bodrum katında yemek salonu, abdeshane ve su hazinesi, zemin katında altı oda, iki koridor, iki dershane ve bir abdeshane, üst katında sekiz oda, iki koridor ve iki dershane vardı. Mektep binasının yüksekliği denize bakan kısmından 14, çarşıya bakan kısmından 10 metreydi. 74891 kuruş olarak hesaplanan inşa masrafı köylüler tarafından karşılandı. Köyde 1583 erkek ve 1419 kadın olmak üzere toplam 3002 Gregoryen Ermeni nüfus vardı. Şura-yı Devlet Maliye Dâiresi ile Nafıa ve Maarif Dairesi 19 Aralık 1909 tarihinde inşa talebini uygun buldu. Mektebin Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerine uyması şartı tekrarlandı. 21 Aralık 1909 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 22 Aralık 1909 tarihinde gerekli olan irade-i seniye çıktı. 3 Ocak 1910 tarihinde Divan-ı Hümayûn Kalemi’nden fermanı yazıldı.
Hırpsimyan Kız ve erkek Mektebi Yuvacık köyünde 1905 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Öğrenim süresi üç yıldı. 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Mektep İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 25 Haziran 1900 tarihinde Yuvacık köyünde Gregoryen Ermeniler yanında 18 hanede 101 Protestan Ermeni nüfus vardı.
Nersesyan Erkek Mektebi 1892 yılında Arslanbey köyünde faaliyete geçti. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Mektebe 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi dört yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 250 talebesi vardı. Hırpsimyan Kız Mektebi 1892 yılında Arslanbey köyünde açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi dört yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 200 öğrencisi vardı. Kız ve erkek ibtidâî mektepleri Surb Serkiz Kilisesi yanında açıldı. Bu kilise 1845 yılında tamir edildi. 1886 yılında çıkan yangında kilise ve diğer binalar yandı. Ahali ahşap bir hanede ayin yapmak zorunda kaldı. 1905 yılında kilise ve mektebin yeniden inşasına karar verildi. Kâgir kilisenin uzunluğu 40, eni 20 ve yüksekliği 13 zira (metre) idi. Kilisenin çatısından itibaren ikişer buçuk zira yüksekliğinde iki çan kulesi vardı. Ahşap mektep binasının uzunluğu 34, eni 16 ve yüksekliği 17 zira idi. 161284 kuruşluk inşaat maliyetini köylüler karşıladı. Binalar mülk arazi üzerine inşa edildi. 13 Mart 1907 tarihi itibariyle Arslanbey köyünde 518 hanede 1572 erkek ve 1518 kadın olmak üzere toplam 3090 Gregoryen Ermeni nüfus vardı. Şura-yı Devlet Mülkiye Dairesi inşaat izni verilmesine yönelik talebi, mektebin Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerine uyması koşuluyla uygun buldu. 15 Eylül 1908 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine gerekli olan irade-i seniye aynı tarihte çıktı. Divan-ı Hümayûn Kalemi’nden 12 Aralık 1908 tarihinde fermanı yazıldı.
Sahakyan Kız ve Erkek Mektebi Dağköy köyünde 1873 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. Öğrenim süresi üç yıldı. Mektebe 30 Ağustos 1908 tarihinde ruhsatname verildi. Mektep İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 30 erkek ve 20 kız olmak üzere toplam 50 talebesi vardı.
d-Karamürsel Kazası’ndaki Gregoryen Ermeni Mektepleri
Sahakyan Darvaryan Kız ve erkek Mektebi Merdigöz köyünde 1811 yılında açıldı. Gündüzlü olan mektep rüşdi derecedeydi. Mektebe 29 Ağustos 1911 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi altı yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 120 erkek ve 80 kız talebesi vardı.
Nersesyan Erkek Mektebi 1845 yılında Yalakdere’de faaliyete geçti. İbtidâî derecede olan mektep gündüzlüydü. 30 Ağustos 1911 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi dört yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 80 talebesi vardı. Hırpsimyan Kız Mektebi Yalakdere’de 1845 yılında açıldı. İbtidâî derecedeki mektep gündüzlüydü. 30 Ağustos 1911 tarihinde ruhsatname verildi. Öğrenim süresi dört yıldı. İzmit Ermeni Marhasalığı’na bağlıydı. 1911 yılında 50 talebesi vardı.
f-Armaş Ruhban Mektebi
Mektep 1616 yılında Gregoryen din adamı yetiştirmek amacıyla açıldı. 1892 yılında 35 talebesi vardı. 1892 yılında müdürü ve muallim-i evveli Ormanyan Efendi, muallimleri Torbi Bağişe Efendi, Esmeryan Sabuh Efendi, Kasbaryan Sehak Efendi, Mihirtaryan Efendi ve Ayvazyan Agopos Efendi idi. Mektepte ulum-ı mezhebiye, kavanin-i kilise, eski ve yeni Ermeni dilleri, Fransızca, ulum-ı riyaziye, fenn-i hikmet, tarih-i tabii, mantık, felsefe, kavanin-i hukukiye, tarih-i umumi ve Osmani, coğrafya-yı umumi ve Osmani, musiki, hüsn-i hatt ve resim dersleri okutuldu. Gregoryen Ermeni Milleti Patrikhanesi’ne bağlı olan mektepte marhasa, marhasa vekili, rahip ve muallim yetiştirildi. Daha önce patrik olan Stefan Efendi, 1892 yılındaki patrik Horan Efendi ve diğer bazı patrikler mektep mezunuydu. 1892 yılında mektep müdürü olan ve daha sonra patrik seçilen Ormanyan Efendi aslen Romalı bir Katolik’ti. İzmit mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa’nın belirttiğine göre İstanbul’a geldi. Katolik mezhebini terk ederek Gregoryen mezhebini kabul etti. Erzurum Marhasalığı’na atandı. Erzurum’da Gregoryen Ermenilerle Katolikler arasına tefrika soktuğu gerekçesiyle marhasalıktan azledildi. Armaş Manastırı marhasası Horan Efendi’nin patrik seçilmesi üzerine yerine atandı. Marhasa atandıktan sonra Bursa Ermeni mektepleri için toplanan 10000 lirayı Armaş Ruhban Mektebi’ne sarf etmek için uğraştı. 1866 yılında Armaş Manastırı marhasası Kigorak Efendi İzmit sancağı ile Hüdavendigar vilayeti Ermenilerinden topladığı parayla manastırın yıkılan kilisesini inşa ettirdi. 1889 yılında manastırdaki ikamete mahsus binalar yandı. Kilise geliri yetersizdi. İnşaat için Ermeni Milleti patriği II. Abdülhamit’ten yardım talebinde bulundu. Manastır ve Ruhban Mektebi idaresi için İstanbul’da teşkil edilen heyet 1892 yılında yanan binaları inşa ettirdi. Gregoryen Ermeni Milleti Patrikhanesi’ne bağlı olan mektebe 1913 yılında ruhsatname verildi. Ali derecedeki mektebe 1913 yılında 200 kuruş maaşla bir Türkçe muallimi tayin edildi. Mektepte 1899 yılında 42, 1900 yılında 20, 1901 yılında 40 ve 1902 yılında 41 talebe vardı.
||.Katolik Ermeni Mektepleri
19. yüzyılda Bağçecik’te Katolik Ermeni cemaati teşekkül etti. Cemaat 1868 yılında ahşap bir haneyi ayin yapmak amacıyla kullanmaya başladı. 1888 yılında Katolik Ermeni cemaati satın aldığı arsa üzerine küçük bir kilise inşa etmek için izin talebinde bulundu. Bağçecik’te 12 hanede 100 Katolik Ermeni vardı. Kilisenin uzunluğu 32, eni 13 ve yüksekliği 22 zira olacaktı. Kilise inşasına harcanan 1000 lirayı Mihitarist Ermeni Katolik Ruhani Cemiyeti karşıladı. 16 Ocak 1889 tarihinde Mabeyn-i Hümayun Başkitabeti’ne yazılan arz tezkiresi üzerine 17 Ocak 1889 tarihinde gerekli olan irâde-i seniye çıktı. Divan-ı Hümayun Kalemi’nden 29 Ocak 1889 tarihinde fermanı yazıldı. Bağçecik’te Katolik Ermeni Mektebi, Katolik Ermeni Kilisesi yanında ibtidâî ve rüşdî derecede Mihitaryan Ruhani Tarikatı tarafından 1886 yılında açıldı. 22 Haziran 1911 tarihinde ruhsatname verilen mektebin öğrenim süresi beş yıldı. Mektepte 1900 yılında 70 kız ve 80 erkek, 1904 yılında 94 erkek ve 69 kız talebe vardı. 1911 yılında talebe sayısı 140 idi. Aynı yıl mektebin mesul müdürü rahip Andon Efendi idi.
Akmeşe’deki Katolik Ermeni Mektebi, Katolik Kilisesi yanında ibtidâî ve rüşdi derecede 1890 yılında Mihitaryan Ruhani Tarikatı tarafından açıldı. 12 Mayıs 1910 tarihinde ruhsatname verilen mektebin öğrenim süresi beş yıldı. 1911 yılında mektepte sorumlu müdür rahip Avedik Azaryan Efendi idi.
Eylül 1891 tarihinde Assompsiyonist dört rahibe ile dört rahip İzmit’e geldi. İki hane kiralayarak ayin ve eğitim yoluyla misyonerlik faaliyetine başladılar. Hanelerinde ruhsatsız erkek ve kız mektepleri açtılar. Bu mekteplerde Aralık 1891 tarihinde kız ve erkek 15 talebe vardı. Daha sonra rahipler, erkek mektebini çarşı içinde tüccar Karabet Ağa’dan satın aldıkları hâneye taşıdı. Rahibeler kız mektebini, Askeri Daire önünde kiraladıkları haneye nakletti. Başrahip Perdomin Efendi 1896 yılında İzmit redif kumandanlığı yapan Sadettin Paşa’nın konaklarını 1100 liraya satın aldı. Kız mektebini buraya taşıdı. İzmit mutasarrıfı Musa Kazım Bey 1899 yılında Rum metropolidi ve Ermeni marhasası nezdinde teşebbüste bulunarak Rum ve Ermeni talebeleri ruhsatsız Katolik mekteplerine devamdan vazgeçirdi. 3 Kasım 1899 tarihinde mekteplere devam eden Rum ve Ermeni öğrenci sayısı üç-beş kişiye kadar düştü. Bu arada banker Ariştidi Tobini 1 Haziran 1895 tarihinde Tepecik Mahallesi’nde Kapanönü mevkiinde tasarrufunda bulunan iki arsayı mesken ve kilise inşa etmeleri için rahiplere terk etti. Rahipler 1895 yılında kilise ve mesken inşası için ruhsat talebinde bulundu. Ancak Osmanlı Devleti çeşitli gerekçelerle talebe uzun süre olumlu cevap vermedi. 15 Mayıs 1902 tarihinde kilise ve mesken inşası izni için ferman verildi. Osmanlı Devleti 1901 yılında ruhsatsız faaliyette bulunan Augustins de l’Assomption Mektebi ile Oblates de l’Assomption Mektebi’ne ruhsatname verdi. Mekteplere Katolik, Ermeni ve az sayıda Rum talebe devam etti.
Fransız Katolik Assomption misyonerlerinin faaliyetleri neticesinde İzmit kasabasındaki Gregoryen Ermenilerin bir kısmı Katolik Mezhebi’ne geçti. 6 Ağustos 1893 tarihinde İzmit sancağında 127, 23 Mart 1895 tarihinde İzmit kazasında 23 erkek ve 29 kadın olmak üzere toplam 52, 1912 yılında İzmit kasabasında 130 Katolik Ermeni nüfus vardı. Katolik Ermeni cemaati marhasa vekilliği 1912 yılında kilise, mektep ve marhasahane inşa etmek için izin talebinde bulundu. Binaların inşa edileceği arsa demiryolu istasyonu karşısında mimar Lion Efendi’nin eşi Bedros kızı Mariya adına kayıtlıydı. Arsanın kıymeti 50000 kuruştu. Kilisenin uzunluğu 24,5, eni 12 ve yüksekliği 7,5 metreydi. Kilisenin üç kapısı ve 9 penceresi vardı. Kilisenin bitişiğinde uzunluğu 2,5, eni 2,5 ve yüksekliği 17,5 metre olan bir çan kulesi bulunuyordu. Marhasahanenin uzunluğu 17, eni 11 ve yüksekliği 15 metreydi. Dört kat olan marhasahanede 3 kapı, 18 oda ve 54 pencere vardı. Mektebin uzunluğu 38,5, eni 12 ve yüksekliği 10 metreydi. Bodrum katıyla birlikte üç kat olan mektepte 4 kapı, 72 pencere ve salonlarla birlikte 18 oda vardı. Mektep kâgir inşa edildi. İnşa masrafı olan 5000 altın Venedik mihitaryan rahipleri tarafından karşılandı. 1912 yılında İzmit Katolik Ermeni vekili 1 Nisan 1899 tarihli fermanla atanan Kazazyan Avadis Efendi idi. Bürokratik sürecin tamamlanması üzerine inşa izni için gerekli olan irade-i seniye 23 Kasım 1912 tarihinde çıktı. Aynı tarihte Divan-ı Hümayun Kalemi’nden ferman yazıldı. Mektep, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerine tabi tutuldu.
|||.Protestan Ermeni Mektepleri
İngiliz ve Amerikan Protestan misyonerlerin faaliyetleri neticesinde İzmit’teki Ermenilerin bir kısmı Protestan mezhebini kabul etti. İzmit kasabasında 1870’li yıllarda fermanla Protestan Ermeni Kilisesi inşa edildi. 25 Haziran 1900 tarihi itibarıyla İzmit kasabasında 44 hanede 220 Protestan Ermeni vardı. 1911 yılında Protestan Ermenilere ait hane sayısı 55’e yükseldi. Zamanla kilise harap hâle geldi. Yıkılarak arsası üzerine alt katta erkek ibtidâî mektebi, üst katta kilise olmak üzere yeniden inşasına karar verildi. Ayrıca alt katı kız ibtidâî mektebi, üst katı papaz ikametgâhı olmak üzere bir bina daha inşa edilmesi kararlaştırıldı. 8 Ekim 1911 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 9 Ekim 1911 tarihinde inşa izni için gerekli olan irade-i seniye çıktı. Divan-ı Hümayun Kalemi’nden 10 Ekim 1911 tarihinde ferman yazıldı. Kilisenin uzunluğu 20, eni 11,90 ve yüksekliği 7,20 metreydi. Çan kulesinin kilise çatısından itibaren eni 3, uzunluğu 3 ve yüksekliği 7 metreydi. Kilisede bir kapı ile on iki pencere vardı. Kız ibtidâî mektebinin uzunluğu 18, eni 7 ve yüksekliği 5,5 metreydi. İkinci kattaki papaz ikametgâhının uzunluğu 9, eni 7 ve yüksekliği 9 metreydi. Binanın alt katında 7 ve üst katında 8 pencere vardı. Binalar kâgir olarak 210000 kuruşa inşa edildi. İnşaatın yapıldığı mülk arsa İzmit Protestan cemaati mütevellisi kuyumcu Mıgırdıc adına kayıtlıydı. İnşaatın tamamlanması üzerine kız ve erkek ibtidâî mektepleri faaliyete geçti.
Bağçecik’te teşekkül eden Protestan Ermeni cemaati 1856 yılına kadar tedarik edilen hanede ibadet etti. 1856 yılında kilise inşasına karar verildi. Kilisenin uzunluğu 30, eni 19 ve yüksekliği 10 zira idi. Kilise inşası için gerekli olan irade-i seniye 5 Eylül 1856 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 7 Eylül 1856 tarihinde çıktı. Kilise 1901 yılında tamir edildi. 1901 yılında Bağçecik’te 103 hanede 600 Protestan Ermeni vardı. Tamir için gereken irade-i seniye 5 Aralık 1901 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 8 Aralık 1901 tarihinde çıktı.
Bağçecik’teki Protestan Ermeni cemaatinin teşekkülünde Amerikan misyonerlerin faaliyetleri etkili oldu. Kabristan Sokağı’nda Eskimezarlık mevkiinde Amerikan Protestan Erkek İdadi Mektebi 1879 yılında açıldı. Mektebe 4 Ekim 1892 tarihinde ruhsatname verildi. Ruhsatname 2 Ocak 1911 tarihinde yenilendi. 1900 yılında mektep yanında eytamhane açıldı. 12 Kasım 1900 tarihinde mektepte yatılı 86 ve gündüzlü 20 olmak üzere toplam 106 talebe vardı. 1903 yılında mektepte 100, eytamhânede 70 talebe bulunmaktaydı. Talebeler genelde Ermeni’ydi. Mektepte öğrenim süresi sekiz yıldı. Mektebin sorumlu müdürü 1911 yılında Robert Chambers idi. Aynı yıl mektepte 225 talebe vardı.
Bağçecik’teki Protestan kız ve erkek Ermeni Mektebi, Protestan Mahallesi’nde Protestan cemaati tarafından ibtidâî derecede 1850 yılında açıldı. Bağçecik’te 1888 yılında 94 hanede 369 Protestan Ermeni vardı. Gündüzlü olan mektebe 30 Ocak 1911 tarihinde ruhsatname verildi. Tahsil süresi sekiz yıldı. 1911 yılında mektepte 110 erkek ve 70 kız talebe vardı.
B-Musevî Mektepleri
İzmit Kasabası’nda Yahudi Mahallesi’nde Musevi cemaatine ait Aralık 1833 tarihli fermanla inşa edilen bir sinagog vardı. Sinagog yangında zarar gördüğü için Eylül 1852 tarihinde tamir edildi. Sinagog yanında zamanla sıbyan mektebi açıldı. İzmit Maarif Müdürlüğü 20 Mart 1910 tarihinde mektebe ruhsatname verdi. 1911 yılında mektep binası tamire muhtaç hâle geldi. Bu sebeple yeniden inşana karar verildi. İzmit kasabasında 111 erkek ve 125 kadın olmak üzere toplam 236 Yahudi vardı. Sinagog ve mektep 132 arşınlık arsa üzerindeydi. Mektep binasının yeniden inşası için 17 Şubat 1912 tarihinde çıkan irâde-i seniye ile izin verildi. Divan-ı Hümayun Kalemi’nden fermanı yazıldı. Mektep Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesi hükümlerine tabi tutuldu. Mektep binasının uzunluğu 13, eni 12, yüksekliği alt katın 3, ikinci katın 4,5 olmak üzere toplam 7,5 arşındı. Dört pencere ve iki muallim odası bulunan alt katı kâgir, on iki pencere ile iki salonu bulunan üst katı ahşap inşa edildi. İnşaat masrafı 32750 kuruştu. Bunun 150 altını mevcuttu. Geri kalan kısmı haham nezaretinde cemaatten toplandı. Mektep İzmit İdadi Mektebi’ne 200 arşın uzaklıktaydı. İzmit kasabasında ayrıca bir Musevi mezarlığı vardı. Mezarlığın yeri 1878 yılında değiştirildi.
C-İzmit ve Karamürsel Kazalarındaki Ortodoks Rum Mektepleri
İzmit’te Rum Mahallesi’nde meskûn Rumlar genelde Ortodoks mezhebine mensuptu. Kasabada Rumlara ait kilise avlusundaki sıbyan mektebi 1845 yılında yandığı için yeniden inşa edildi. 1888 yılında Rum nüfus 168 hanede 900 kişiydi. Kasabada Rumlara ait kilise, mektep ve papaz odaları vardı. 1888 yılında Aya Vasil Kilisesi harap hâle geldiği için genişletilerek yeniden inşasına karar verildi. Kilise inşası için 16 Haziran 1888 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 18 Haziran 1888 tarihinde gerekli olan irade-i seniye çıktı. Divan-ı Hümayun Kalemi’nden 21 Haziran 1888 tarihinde fermanı yazıldı. Kısa sürede inşa edilen kilisenin uzunluğu 35, eni 20 ve yüksekliği 15 zira idi. 1898 yılında Rum Mahallesi’ndeki metropolithane de harap hâle geldi. Yeniden inşası kararlaştırıldı. İnşaat için gerekli olan ferman Divan-ı Hümayun Kalemi’nden 28 Mayıs 1898 tarihinde verildi. Rum Mahallesi’ndeki mektebin derecesi zamanla ibtidâîden rüşdîye yükseltildi. Kız ve erkek Ortodoks Rum Mektebi’ne 28 Kasım 1895 tarihinde ruhsatname verildi. Mektepte 1899 yılında 69 erkek ve 38 kız, 1900 yılında 58 erkek ve 28 kız, 1901 yılında 58 erkek ve 26 kız, 1902 yılında 55 erkek ve 28 kız, 1903 yılında 45 erkek ve 24 kız öğrenci vardı. Maarif Nezareti 1872 yılından itibaren mektebe 150 kuruş maaşlı Türkçe muallimi tayin etmeye başladı.
2 Aralık 1873 tarihinde Maarif Nezareti mektebe Türkçe dersi için elifba-yı Osmani, vezaif-i etfal ve kavaid-i Osmani kitaplarını gönderdi.
Karamürsel kazasında Tepeköy’de bir Rum mektebi vardı. Mektep binası 1894 depreminde yıkıldı. Bu sebeple yeniden inşasına karar verildi. Köyde 1895 yılında 200 hanede 1000 Rum nüfus vardı. 29 Haziran 1896 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 1 Temmuz 1896 tarihinde inşası için gerekli olan irade-i seniye çıktı. 7 Temmuz 1896 tarihinde Divan-ı Hümayun Kalemi’nden fermanı yazıldı. Mektebin uzunluğu 17, eni 13,5 ve yüksekliği 8 arşındı. 8500 kuruşluk inşa masrafı Kilise Sandığı’ndan karşılandı. Mektep yarı ahşap, yarı kâgir olarak inşa edildi.
Karamürsel kazasına bağlı Kuğlacık köyünde de kilise ile mektep vardı. Kilise harap hâle geldiği için 1835 yılında tamir edildi. Kilisenin yanında bulunan ibtidâî mektebi binası 1894 yılında meydana gelen depremde zarar gördü. Bu sebeple yeniden genişletilerek inşasına ihtiyaç duyuldu. Köyde 300 hanede 1500 Rum nüfus, yüze yakın kız ve erkek talebe vardı. 24 Aralık 1899 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 7 Ocak 1900 tarihinde inşa izni için gerekli olan irade-i seniye çıktı. 23 Ocak 1900 tarihinde Divan-ı Hümayun Kalemi’nden fermanı yazıldı. Kısa süre sonra mektep binası ahşap olarak inşa edildi. Mektep binasının uzunluğu 12, eni 16 ve yüksekliği 10 zira idi. İnşa masrafı olan 200 Osmanlı altınını ahaliden Kilcioğlu Anastaş Efendi karşıladı. İzmit Mutasarrıflığı Kilcioğlu Anastaş Efendi’ye hizmetinden dolayı takdirname yazdı.
Karamürsel kazasına bağlı Çınarcık köyündeki Rum İbtidâî Mektebi 1907 yılına gelindiğinde harap bir hâldeydi. Mektep binasının yeniden inşası süreci 1907 yılında başladı. Evraktaki eksiklikler sebebiyle bürokratik süreç oldukça uzadı. 1911 yılında köyde 716 Rum vardı. 25 Nisan 1911 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine inşa izni için gerekli olan irade-i seniye 26 Nisan 1911 tarihinde çıktı. Divan-ı Hümayun Kalemi’nden 2 Mayıs 1911 tarihinde fermanı yazıldı. Mektep binası kısa sürede Mehmet Kethüda Vakfı’na ait 1000 kuruş kıymetindeki arsa üzerine inşa edildi.
Mektebin uzunluğu 20, eni 10 ve yüksekliği 9 arşındı. Mektebin zemin katı kâgir, üst katı ahşap olarak inşa edildi. İnşa masrafı olan 15000 kuruşu köylüler tedarik etti.
KAYNAKÇA
Bâb-ı Asafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri; Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Kalemi Belgeleri; Bâb-ı Âlî Evrâk Odası Belgeleri; Dâhiliye Nezâreti, İdarî Kısım Belgeleri; Dâhiliye Nezâreti, Şifre Kalemi Belgeleri; Dâhiliye Nezâreti, Tesrî-i Muâmelât Belgeleri; Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi; 1310-1334 yılları İrâdeleri, Adliye ve Mezâhib: İrâde. Adliye ve Mezâhib; 1310-1334 yılları İrâdeleri, Dâhiliye: İrâde. Dâhiliye; 1255-1309 Yılları İrâdeleri, Hâriciye: İrâde. Hâriciye; 1310-1334 yılları İrâdeleri, Maârif: İrâde. Maârif; Maârif Nezâreti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Belgeleri; Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dâirelere Ait Belgeler, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri; Yıldız, Sadâret Resmî Marûzât Evrâkı; Yıldız, Mütenevvi Marûzât Evrâkı; Yıldız Perâkende Evrâkı, Maârif Nezâreti Marûzâtı; Yıldız Perâkende Evrâkı, Umûm Vilâyetler Tahrîrâtı; Sâlnâmeler: 1898-1899/H.1316 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1316; 1899-1900/H.1317 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1317; 1900-1901/H.1318 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1318; 1901-1902/H.1319 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1319; 1903-1904/H.1321 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Asr Matbaası, Dârülhilâfetüla1iyye, 1321; Biray, Çakmak “Karamürsel Kazasında İnşa ve Tamir Edilen Rum Mektepleri (1895-1911)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Cilt 1, Haluk Selvi, M. Bilal Çelik, Ali Yeşildal (ed.), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 2016, s. 675-685; Hülya Çelik, “Amerikan Misyonerlerinin Kocaeli’de Eğitim Faaliyetleri”, I. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu Bildirileri, 2-4 Mayıs 2014, Cilt II, Haluk Selvi ve M. Bilal Çelik (Eds), Kocaeli 2015, s. 1183-1191; Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe, İstanbul 2005; Oğuz Polatel, “1886 Arslanbey Köyü Yangını ve Yapılan Yardımlar”, Türk Tarihine Dair Yazılar, Prof. Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Alpaslan Demir (ed. ), Gece Kitaplığı, Ankara 2017, s. 651-675; Oğuz Polatel, “İzmit Kazası’nda Ermeni Yerleşimlerinin Başlangıcı ve Ermeni Yerleşim Yerleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 2014, s. 27-50; Oğuz Polatel, İzmit Kazası Ermenileri’nde Dinsel Yapı ve Eğitim Faaliyetleri (1839-1915), T. C. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Siyasi Tarih Programı, Kocaeli 2010.
Biray ÇAKMAK