İzmit’te Bir Cadde

İzmit Körfezi’ne paralel doğu-batı aksında gelişen İzmit’in ana caddeleri de aynı istikamette kenti katetmekte, bunları dik akslı cadde ve sokaklar birbirine bağlamaktadır. İzmit’in ticaret bölgesi içerisinde kalan en işlek caddelerinden Fethiye Caddesi; güneyde Hürriyet ve Cumhuriyet caddeleri ile kuzeyde İnönü Caddesi arasında dik uzantılı olup İstiklal Caddesi ile ikiye bölünmektedir. Caddenin doğusu Ömerağa, batısı Tepecik Mahallesi sınırlarında kalmaktadır.

İzmit’in marka caddelerinden olan Fethiye Caddesi’nin geçmişten günümüze uzanan değişim serüveninin antik dönemlere kadar uzandığı, burada gerçekleştirilen imar çalışmaları sırasında rastlanan arkeolojik kalıntılardan anlaşılmaktadır. İstanbul’un fethinden sonra Osmanlı otoritesinin giderek güçlenmesi ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekleştirilen imar faaliyetleri İzmit’in kentsel gelişiminde de büyük rol oynamıştır. Bunun sonuçlarından biri olarak, İzmit’te bugünkü İnönü Caddesi’nden geçen eski Bağdat Yolu ile sahil arasında çok sayıda han inşa edilerek buraya Hanlar İçi denilmiştir. Aynı yüzyılda İzmit’te anıtsal külliyeler de yapılmıştır. 16. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen Mehmet Bey (Fevziye Camii) Külliyesi’nin Mehmet Bey Hamamı ya da Orta Hamam olarak bilinen hamam yapısı, caddenin kuzeydoğu köşesinde hâlen varlığını koruyan önemli bir kültür varlığıdır. 20. yüzyılın ilk yarısına kadar caddenin kuzeybatı köşesinde bir mezarlık bulunduğu bilinmektedir.

İzmit, İstiklal Savaşı sırasında 28 Haziran 1921 tarihinde düşman işgalinden kurtarılmış olmakla birlikte tüm Anadolu kentleriyle ortak bir kaderi paylaşarak işgalci kuvvetler tarafından yakılmıştır. Bu yangında kentin ortasındaki Müslüman çarşısı olan Hanlar İçi kesminde 2 cami, 2 fabrika, 11 hane, 9 otel, 3 fırın, 15 büyük mağaza ve 200’ün üzerinde dükkân zarar görmüştür.

Yangın sonrası oluşan harabiyet, Büyük Millet Meclisi hükümetinin İzmit sancağına atadığı ilk mutasarrıf olan Sadettin Bey döneminde giderilmeye çalışılmıştır. Sadettin Bey’in Mösyö Merlo’ya hazırlattığı yol istikamet çalışmalarını da kapsayan Osmanlıca hâlihazır haritaların ilgili paftası, Hanlar İçi kesminin bu yıllardaki durumuna dair önemli bir belgedir. Söz konusu haritada Fethiye Caddesi’nin kuzeyi Çarşıbaşından Orta Hamam’a Giden Yol, güneyi Çarşıbaşından Şimendifere İnen Yol şeklinde tanımlanmıştır. Aynı haritadan günümüzdeki Fethiye ile İstiklal caddelerinin kesiştiği kuzeydoğu köşede bugün olmayan Çarşıbaşı Camii, güneydoğu köşede bir çeşme olduğu da anlaşılmaktadır.

Cadde adını, İzmit’e bağlı olan Fethiye köyü/Mahallesi’nden almaktadır. Buraya önce milli mücadele döneminde karargâh komutanı olan Çerkez Mustafa Çavuş’un adının verilmesi düşünülmüş ancak Mustafa Çavuş’un isteği üzerine köyünün adı verilmiştir.

Fethiye Caddesi Tekel Başmüdürlük Binası

Fethiye Caddesi ile İstiklal Caddesi’nin kesiştiği alana, muhtemelen Çarşıbaşı Camii’nin bulunduğu parsele, 1920’li yıllarda II. Vakıf Han inşa edilmiştir. Selçuklu ve Klasik Osmanlı mimari ve süsleme formlarının yeni yapılara uyarlandığı I. Ulusal Mimarlık Üslubu’ nda yapılmış olan iki katlı Vakıf Han’ı gösteren bir fotoğrafta, caddenin bu yıllarda Arnavut kaldırımı döşeli olduğu da görülmektedir.

1935-1938 yılları arasında İzmit imar planını hazırlayan Hermann Jansen, 1935 tarihli ilk planında İstiklal ve Alemdar caddeleri dışında Hürriyet Caddesi’ne bağlanan tüm caddelerin trafiğe kapatılmasını önermiş, yayaların karşıya geçmeleri için yapılacak iki alt geçitten birini Fethiye Caddesi’nin köşesine yerleştirmiştir. Günümüzde Fethiye Caddesi trafiğe kapatılmış olsa da Jansen’in İzmit’in imarıyla ilgili çok sayıdaki tasarısı gibi bu da hayata geçmemiştir. Ancak bu planların yapıldığı ve kısmen uygulanmaya başlandığı yıllarda İzmit belediye başkanı olan Kemal Öz (1931-1950) döneminde düzenlenen caddeler arasında Fethiye Caddesi de bulunmaktadır.

1910’lı yıllarda iki tarafında ahşap yapılar ve akasya ağaçlarının bulunduğu cadde, bu dönemden sonra hızla değişmeye başlamıştır. 7 Ocak 1950 tarihli Türkyolu gazetesinde, Fethiye Caddesi’nin çok dar olmasının kötü görüntüye yol açtığı ve mezarlıklarda hayvanların otlatılmasıyla ilgili haber yapılmıştır. Ticaret yapıları dışında kentin önemli konutlarının da bulunduğu caddenin doğu tarafında geniş bir arazi içerisinde yer alan Öztalay Konağı, 1940’lı yıllara kadar mevcudiyetini korumuştur. Öztalay Konağı’nın bulunduğu arsada aile bahçe yazlık sineması ve Lale sineması açılmış daha sonra buraya Öztalay ve Bilin pasajları inşa edilmiştir. Emek İşhanı da caddenin en yüksek yapılarından olan Emek Apartmanı’nın yerine yapılmıştır.

Cadde üzerinde yüksek yapılaşma özellikle de işhanlarının sayısı 1960’lı yıllardan sonra hızla artmıştır. 1960’lı yılların sonlarında yıkılan Eski Vakıf Han’ın yerine yeni işhanı yapılmıştır. Hürriyet Caddesi ile Fethiye Caddesi’nin kesiştiği köşe parseldeki Tekel başmüdürlüğü binası da aynı yıllarda yıkılmıştır. Cumhuriyet arşivinde bulunan bir belgeden, hazineye ait olan binanın harap olması, caddeyi çirkinleştirdiği ve imar planının uygulanmasını güçleştirdiği için yıktırılarak arsasının bedeli karşılığında belediyeye devredilmesinin istendiği öğrenilmektedir. Bu yıkımdan sonra buraya Belediye Çarşı İşhanı yapılmıştır. Tekel başmüdürlük binasını gösteren bir fotoğraftan, karşı parselin boş olduğu da tespit edilmektedir. Bu parsel üzerine 1966 yılında Yapı Kredi Bankası inşa edilmiştir.

Günümüzde Fethiye Caddesi üzerinde bulunan yapı stokunun kat adeti, iki ile sekiz arasında değişmekte olup bunların genelini altı katlı yapılar oluşturmaktadır. İşlevsel açıdan bunlar ticaret ya da ticaret ve konut amaçlı kullanılan yapılardır.

2020 yılında İzmit Belediyesi tarafından Fethiye Caddesi ile İstiklal Caddesi’nin Fethiye Caddesi ile ilişkili kısmını kapsayan Fethiye Caddesi Yeniden Düzenleme Yarışması açılmıştır. Yarışmanın konusu da “Fethiye Caddesi ve bağlantı noktalarının, çağdaş kentsel yaşam koşulları doğrultusunda yeni fikirlere, kentin sanat ve tasarımla buluşmasına, mekânsal kalitesi yüksek kentsel kamusal açık mekan üretilmesine imkân verecek şekilde yeniden düzenlenmesidir,” olarak açıklanmıştır.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) F.K: 272. 11. 0. 0.; Y.N: 16. 68. 17; C. Aktaş, “Kentte Sinema Salonlarının Evrimi: İzmit Örneği / Evolution of the Movie Theater in the City: İzmit Sample, Journal of Socıal and Humanities Sciences Research, Vol: 4/14, 2017, 1638-1645; H. Bayar, Bir Zamanlar İzmit, İstanbul 2002; Özden S. Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, KOÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli 2012; H. Erol, – F. Y. Ulugün, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, byy, 2013; Nail İnal, “İzmit İdadisi’nden Gazi Lisesi’ne”, M. Sabri Yalım’a Armağan, İzmit, 2001, s. 40-59; İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara 1970; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; F. Y. Ulugün, Tarih Öncesi ve Hellenistik Dönemi Bithynia, İzmit 2004; Müzeyyen Ünal, “Yerel Gazete İlanlarına Göre Kocaeli’de Sanayi ve Ticaret (1923-1953), Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 1129-1184; M. Yazıcı, İzmit’te Çocukluğum (II. Dünya Savaşı Yılları), Kocaeli 2004;T. Yinelek, İzmit Tarihi Kent Merkezinde Ticaretin ve Ticaret Mekânlarının Dönüşümü: İstiklal Caddesi Örneği, (Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim yayınlanmamış Dalı Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2019; https://www.arkitera.com/yarisma/izmit-belediyesi-fethiye-caddesi-yeniden-duzenleme-yarismasi/ ; https://www.enkocaeli.com/haber/2638307/fethiye-caddesinin-adi-nereden-geliyor

Şennur KAYA