Ahmed Refik tarafından Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda Yayımlanan Makale

“Fatih Zamanında Kocaili”, 1 Kanunusani 1340 (1 Ocak 1924) tarihinde Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda Ahmed Refik tarafından yayımlanan bir makaledir.

Tarih-i Osmani encümeni, Sadrazam Hilmi Paşa’nın önerisi ve Sultan Mehmed Reşad’ın isteği ile Osmanlı tarihinin ilk kurumsal çalışmalarının, tarih usul ve yöntemlerine uygun olarak yapılması amacı ile 27 Kasım 1909 tarihinde kurulmuştur. Encümenin temel faaliyetleri Osmanlı tarihi yazımı, monografi çalışmaları ve dergi yayını gibi başlıklar altında toplanmaktadır. Encümen ayrıca yurt içinde ve yurt dışında yoğun bir kaynak toplama çalışması yapmıştır. Encümen bir yandan ilmi faaliyetlerini sürdürürken bir yandan da dönemin siyasi ikliminden etkilenmiştir. Bu çerçevede İttihad ve Terakki Partisi’nin “Osmanlıcılık” politikası yerine benimsemiş olduğu “Türkçülük” politikasına uygun olarak yayın yapmaya başlamıştır. Osmanlı tarihini genel Türk tarihinin bir parçası olarak gören anlayış ile Tarih-i Osmani encümeni Cumhuriyet döneminin ilk tarihçilerini yetiştirmiştir. Ancak 1931 tarihinde “Türk Tarihi Tedkik Cemiyeti” adını almış, 1935 tarihinde de ismi “Türk Tarih Kurumu” olarak değiştirilmiştir.

Tarih-i Osmani Encümeni ve onun yerini alan Türk Tarih Encümeni’nin en önemli çalışması çıkardıkları dergi olmuştur. Bu dergi Türk Tarih Encümeni Mecmuası adını taşımaktadır. Derginin çıkarılmasındaki amaç ise yayımlanması düşünülen Osmanlı tarihine kaynak malzeme toplamaktır. 9 Şubat 1910 tarihinde yayımlanmasına karar verilen derginin, her cüzü (bölümü) seksen sayfa olmak üzere ayda iki kere çıkarılmasına karar verilmiştir. 1 Nisan 1910 tarihinde ilk sayısı çıkan dergi, sekiz yıl süreyle düzenli olarak yayımlanmıştır. Fakat Mondros Mütarekesi’nin yol açtığı engeller yüzünden yayımı bir süre yapılamamıştır. Encümenin isim değiştirmesi ile birlikte dergi ikinci bir yayın devresine girse de ancak üç yıl neşredilebilmiştir.

Encümenin dağılması sebebiyle İcra Vekilleri Heyeti’nin kararıyla 6 Temmuz 1927 tarihinde Maarif Vekâlet’ine bağlı olarak üçüncü dönem yayın hayatına başlamıştır. Faaliyetlerini İstanbul Darülfünun içinde, dergiye tahsis edilen yerde yine aynı isimle sürdürmüştür. Derginin başkanlığına Mehmed Fuad Köprülü getirilmiştir. 1928 tarihinde harf inkılabından sonraki beş sayısı Yeni Seri adıyla yeni harflerle yayımlanmıştır. Yayın devresi boyunca dergide elli civarında müellif tarafından yazılmış iki yüz seksen kadar makale yayımlanmıştır.

Derginin Yeni Seri döneminden önceki on altı yıllık sayılarının indeksi Halil Edhem tarafından hazırlanmış ve Fihrist-i Umumi adıyla 1928 yılında Encümen tarafından yayımlanmıştır. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası ve Türk Tarih Encümeni Mecmuası’ndaki yazıların tümü Ahmet Kuşat tarafından 1961 yılında müellif isimlerine göre Tarih Vesikaları, Yeni Seri’de yayımlanmıştır. 1988 tarihinde ise derginin tıpkıbasım yayını yapılması sebebiyle Abdülkadir Özcan tarafından 101. cüzün başında müellif ve makale isimleri fihristi hazırlanmıştır.

Makalenin müellifi olan Ahmed Refik (Altınay, 1881-1937) popüler bir tarihçi olarak tanınmıştır. Özellikle Osmanlı tarihi yazılarında literatürde iz bırakan tanımlamaları olmuştur. “Kadınlar Saltanatı”, “Lale Devri’, Osmanlı İmparatorluğu anlatılırken eğitim hayatında sık sık kullanılan “Kuruluş, Yükseliş, Gerileme ve Çöküş Dönemleri” tabirleri başlıca örnekleri oluşturmaktadır. Ahmed Refik popüler tarihten başka gazete ve dergilerde de sürekli yazılar yayımlamıştır. Tercüman-ı Hakikat ve Millet gazetelerinin başyazarlığını yapmıştır, İrtikâ, Ma’lumat, Hazine-i Fünun ve Mecmua-i Ebüzziya, İkdam ve Peyam’da makaleler yayımlamıştır. Ayrıca ittihatçıların yayın organı olan Yeni Mecmua ve Anadolu Mecmuası’nda da makaleleri yer almıştır. Ahmed Refik bu çalışmalarının yanında Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası ve Türkiyat Mecmuası’nda ilmi makaleler yayımlamıştır.

Ahmed Refik’in 1 Ocak 1924 tarihli, Hazine-i Evrak tedkikatı (araştırma) için Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda yayımladığı makalesi on iki sayfadan oluşmaktadır. Ahmed Refik bu yazıyı yazarken Hazine-i Evrak belgelerinden faydalanmıştır. Kocaeli şehrinin önemini anlattığı yazısına, şehrin Osmanlıların eline nasıl geçtiğini anlatarak başlamıştır. Orhan Bey’in silah arkadaşı olan Akça Koca, İzmit ve İznik çevresinde faaliyetlerde bulunmuştur. Samandıra’yı kendine merkez edinen Akça Koca, Bizans İmparatorluğu ile yıllarca savaşmış ve gazalarda bulunduğu toprakları fethetmiştir. Bu sebeple şehre Akça Koca’nın adı verilmiş ve Kocaeli olarak kalmıştır. Osmanlı Devleti kurulmaya başladığı dönemde fethedilen topraklar, yerleşmek ve yurt edinmek için gazilere padişah tarafından bağışlanmıştır. Bağışlanan bu topraklar vakıf toprakları olarak bilinmektedir. Vakıf topraklarında ayrıca padişahın, padişahın hanımının, şehzadelerin veya paşaların yaptırmış olduğu cami, medrese ve hamam gibi imaretler de bulunmaktadır. Ahmed Refik, Orhan Bey’den itibaren Kocaeli bölgesinde yer alan yerleşim yerlerindeki vakıfları, arşiv belgelerinden istifade edilerek yazmıştır. Bu vakıfların kimlere ait oldukları, vakıflarda görev alan kişilerin meslekleri, görevlilerin maaşları, vakıf gelir ve giderleri ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Ahmed Refik’in makalesinde Kocaeli bölgesinin fethinden sonra Türklerin bu bölgede yerleştikleri yerlerin isimlerine ve hane sayılarına da ulaşmak mümkündür. Ahmed Refik bu hanelerdeki insanların çiftçilikle, bir kısmının da ticaret ile uğraştığını tespit etmiştir. Ahmed Refik’in Kocaeli hakkında yayımlamış olduğu arşiv belgesi, şehir hakkındaki en eski resmi evrak olduğu için çok kıymetlidir. Kocaeli’nin tarihi, Osmanlı Devleti’nin şehirdeki faaliyetleri, şehirdeki imaretler, halkın geçim kaynakları ve yaşam tarzları hakkında bize birinci elden değerli bilgiler sunmaktadır.

KAYNAKÇA

Abdülkadir Özcan, “Ahmed Refik Altınay”, DİA, c: 2, 1989, s. 120-121; Abdülkadir Özcan, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Enderun Kitabevi, 1988; Ahmet Özcan, “Ahmet Refik ve Askeri Tarihçilik”, Türk Savaş Çalışmaları Dergisi, c: 1/2, 2020, s. 109-117; İbrahim Caner Türk, “Osmanlı Son Dönem Tarihçi-Eğitimcisi Ahmed Refik (Altınay) ve Tarih Eğitimi”, History Studies, c: 3/3, 2011, s. 351-362; İsmail Hakkı Demircioğlu, “Osmanlı Devletinde Tarih Yazımının Tarih Öğretimi Üzerine Etkileri”, Milli Eğitim, c: 193, 2012, s. 115-125; M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları, Osmanlı Yayınevi, 1982; Muzaffer Gökman, Tarihi Sevdiren Adam Ahmed Refik Altınay Hayatı ve Eserleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1978; Reşad Ekrem Koçu, Ahmed Rasim-Ahmed Refik, Doğan Kitap, 2017; Selami Kurt, “Tarih-i Osmani Encümeni/Türk Tarih Encümeni Mecmuasında Bilgi Aktarımı”, Arşiv Dünyası c: 7/1, 2020, s. 59-76.

Muhammed Bilal ÇELİK