Antik Roma döneminden günümüze kadar oldukça eski bir yerleşim yeri olan Kocaeli ilinin İzmit ilçesinde birçok mezarlığın var olduğu bilinmektedir. Ancak konumuzu sınırlandırma zorunluluğu nedeniyle özellikle Cumhuriyet dönemini kapsayan ve İzmit ilçesinde iz bırakmış mezarlıklara odaklanacağız. 19. yüzyılda (1800’lü yıllar) İzmit’te bulunan ve istikamet paftalarının ortaya çıkarılması ile birlikte ön plana çıkan mezarlıklar, Narlık Kabristanı, Tepecik Mezarlığı, Gazi Baba Mezarlığı, günümüzde Fethiye Caddesi’nin İnönü Caddesi ile kesiştiği bölgenin her iki yakası, Oğuz İş Merkezi’nin çevresi, Orta Hamam Çevresi, Cumhuriyet Parkı’nın çevresi Fevziye Camii Haziresi ve Çoruhlu Kabristanı’dır. Öte yandan günümüzde Cumhuriyet Parkı’nın karşısında bulunan İzmit Gazi Lisesi’nin (1800’lü yıllarda adı İzmit İdadisidir) kitabesine göre Sultan Abdülmecid Han tarafından 18851886 yıllarında inşa edilerek açılışının yapıldığı bir dönemde de çevresinin mezarlık olduğu saptanmıştır. 1930’lu yıllarda çıkan “Belediye Mezarlıkları Nizamnamesi” kent merkezinde kalan ve artan göçler nedeniyle nüfusun kayda değer miktarda artması, artık ihtiyaca cevap veremeyen mezarlıkların kaldırılarak bölgenin daha uygun yerlerinde mezarlıkların kurulması gerekliliğinin farkına varılmasına olanak sağlamıştır. Ayrıca mezarlıkların çok çeşitli yerlerde ve dağınık biçimde bulunması bakım ve güvenlik sorunlarını da beraberinde getirmiş olması muhtemeldir. Bu sorunların ortaya çıkışı ile birlikte yeni mezarlık ihtiyacının hasıl olduğu şehir yöneticileri tarafından fark edilmiştir. Belediye Meclisi, yeni mezar alanları oluşturmaya ve mevcut olanları da kent dışına taşıma yönünde bir gayret içine girmiştir. Örneğin, 1938 yılında Jansen’in planlarından anlaşıldığı kadarı ile Gazi Lisesi’nin kuzey doğusunda yer alan ve maliklerin isteğine uyacak şekilde Cumhuriyet Parkı’nın bulunduğu alandaki mezarlığın taşınarak bölgenin park olarak kullanılması düşünülmüştür. Ayrıca İnönü Caddesi’nde zemin katında birçok tekstil atölyesinin bulunduğu Oğuz Apartmanı’nın bulunduğu bölgede 1940’lı yılların sonlarında bulunan mezarlıklar kaldırılmıştır. Fethiye Caddesi Merdiven Sokağı (bugün Tokoğlu Sokak) köşesinde bulunan mezarlıklar kaldırılarak yerine bina inşa edildiği görülebilmektedir. Özellikle 1950’li yıllarda siyasal yaşamdaki önemli değişimlerin getirdiği görece liberal ekonomi politikaların bir neticesi olarak İzmit çevresinde sanayileşmenin artışı demografik yapıyı büyük oranda etkilemiştir. Bu noktada mezarlık ihtiyacı artmış olsa da kalıcı bir çözüm getirilememiştir. İlgili tarihlerde yerel basının sürekli yer verdiği önemli konulardan biri Baç Mezarlığı’nın dolduğu ve artık yetersiz kaldığıdır. Bu konuda Belediye Meclisi’nin mezarlık sorununun çözümüne ilişkin attığı adımlardan biri, yeni saha arayışı ve Bağçeşme Mezarlığı’nın iyileştirilerek ulaşım yolunu kolaylaştırma çalışmasıdır. Ancak Meclis, her ne kadar 1951 ilkbaharına kadar yolun parke taş döşenmesi sureti ile iyileştirileceği yönünde sözler verse de çalışmalar zamanında tamamlanamayacaktır. 3 Mart 1951 tarihi itibari ile Bağçeşme Mezarlığı’na giden yolun KozlukBağçeşme etabı tamamlanarak temel atma töreni yapılmış ve 1952 yılında Bağçeşme Mezarlığı genişletilmiştir. Ayrıca vefat etmiş kişilerin mezarlığa taşınabilmesinin kolaylaştırılması amacı ile cenaze araçları onarılarak hizmete sunulmuştur. Bu araçlar özellikle Memleket Hastanesi’nde vefat edenlerin taşınmasında büyük faydalar sağlamıştır. Ayrıca bu araçlar cenaze işlemlerinin gerçekleştirilmesi için maaşlı imam kadrosunun ihdas edilmesine de olanak sağlamıştı.
Her ne kadar Belediye Meclisi, 1950’li yılların başlarında bazı iyileştirmeleri gerçekleştirmiş olsa da yeni mezarlık alanlarının açılması kaçınılmaz olmuştur. İhtiyacın giderilmesi için o yıllarda belediye başkanı olan Saadettin Yalım’ın Kandıra Yolu üzerinde bulunan bazı alanlarda yeni bir mezarlığın inşa edilmesi yönünde çabalar sarf ettiği görülse de yeni bir mezarlığın ortaya çıkışı yıllar sürecektir. Baç Mezarlığı’nın dolmasının ardından Bağçeşme Mezarlığı’nda da yer sorunları ortaya çıkmaya başlamış ve hatta “kaçak” olarak cenazelerin gömülmeye başladığı basına yansımıştı. Buradaki ıslah çalışmaları kararının yeterli hızda ve düzende uygulamaya konulmadığı yönünde şikayetlerin artışı Belediye Meclisi’ni Cedit Mahallesi’nde ayrı bir mezarlık alanın (günümüzde Kocaeli Devlet Hastanesi’nin karşısında yer alan bölgedir) oluşturulması yönünde bir karara itmişti. Öte yandan bir diğer girişim İzmit Belediyesi’nin görevlendirdiği bir heyetin belirlediği bir alana mezarlık inşa edilmesiydi. Heyet bu alanın isminin Asri Mezarlık olabileceği, İzmit’in doğusunda bulunan Tavşantepe’de yer alabileceği ve 80-100 dönümlük bir arazinin belediyenin onayı ile yeni bir mezarlık alanı olarak kullanılabileceği yönünde bilgi vermiştir. Bu bilgiler ışığında dönemin Belediye Başkan Vekili Haydar Öztalay başkanlığında toplanan Meclis, mütalaanın dinlenilmesinin ardından Büyük ve Küçük Tavşantepe mevkilerinde 200 dönümlük arazinin mezarlık yapılması amacı ile istimlak edilmesine karar verdi. Artan sorun ve şikayetlerin etkisi ile birlikte kararın tatbik edilmesi için Öztalay’ın konu ile yakından alakadar olacağı da belirtilmiştir. Ancak dönem şartları içerisinde hızlıca bir çözüme ulaşmanın da oldukça zor olduğunu belirtebiliriz. Bu zorluğun varlığı inşa edilecek mezarlık hakkında ancak bir yıl sonra yani 18 Şubat 1954 tarihinde Belediye Meclisi’nde tartışıldığı, komisyonca belirlenen mezarlıkların Yenidoğan ile Cedit’in Deve Bağırtan semtlerinde yapılabileceğinin tartışıldığı ve belediye bütçesinden mezarlık inşası için 30.000 lira tahsis edileceği dönemin basın kaynaklarından öğrenilmektedir. Öte yandan bu süreç içinde bazı fikir ayrılıklarının neticesinde istimlak edilecek alanların bir bölümünün değiştirildiği Asri Mezarlık için düşünülen alanın eski hastane arkasındaki Şeyh Arif vereselerine ait 100 dönümlük bir arazinin belirlendiği görülmüştü. Belediye Encümeni’nin kurduğu komisyonun kararlaştırılan yeni bölgedeki mezarlık alanına yönelik ayrıca bir rapor aldığı da bilinmekteydi. Mezarlığın inşa edileceği süreçte alana herhangi bir tecavüzün gerçekleşmemesi için bölgenin etrafının dikenli teller ile çevrilmesi hususunda da ihaleye çıkılması kararlaştırılmıştı.
1960’lı yıllara yaklaştığımızda ise Kadıköy Mahallesi’nin Kandıra Caddesi üzerinde İzmit Belediyesi tarafından inşa edilmiş ve ağaçlandırılmış Asri Mezarlık 1959’da kullanıma açılmıştı. Ayrıca Belediye tarafından bu mezarlığa bekçiler görevlendirildiği de görülmektedir. Devlet Hastanesi’nin karşısında İmam Hatip Lisesi ve Mimar Sinan Lisesi’nin bulunduğu alandaki mezarların da nakledilmesi sağlanmış ve bu bölgeler zaman içinde imara açılmıştır. 1960’lı yıllara doğru nüfusa oranla mezarlık sorununun görece çözüme ulaştığı söylenebilir.
İzmit ilçesinin mezarlık hususunda yaşadığı sorunların yıllarca vakit almasında dikkate değer bazı hususların olduğunu da ayrıca belirtmemiz gerekmektedir. Bu hususların en başında İzmit’in topoğrafik durumu ön plana çıkmaktadır. Düz zeminlerin az olması, şehir merkezinin belli bir dar alana sıkışması gibi sebepler mezarlık alanı seçim konusunu zorlaştırmaktaydı. 1920’li yıllardan 1960’lara kadar geçen süre içerisinde elde bulunan teknolojik imkanlar ile mezarlık inşa etmek çok kolay değildi. Mezarlığın inşa edilmesinin yanı sıra, bu mezarlığa ulaşım imkanlarının sağlanmasını da zorunlu idi. Özellikle 1950’lerde sanayi alanında yatırımlar almaya başlayan bölgede artık arazi fiyatları da cep yakmaktaydı. Dolayısıyla Belediye bütçesinin imkanları dahilinde şahıslardan arazi almak zorlu bir süreçti. Bu durumda hazineye yahut vakıflara ait arazilerin kullanılması ön plana çıksa da bu durum yer seçimi konusunda İzmit Belediyesi’ni kısıtlıyordu. Tüm bu olumsuzlukların çözülmesi, mezarlık alanının kolaylıkla ziyaret edilebilecek bir alana inşa edilmesi de yukarıda saydığımız nedenlerden ötürü vakit almıştı. Nihayetinde mezarlık sorunu 1950’li yılların sonunda çözüme kavuşturuldu.
KAYNAKÇA
Osman Nuri Cebe, İzmit Mezar Kitabeleri, İzmit Rotary Kültür Yayınları, Kocaeli, 2016; Fatih Özçelik, Cumhuriyet Döneminde Düzce, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2018; Bilal Tunç, Demokrat Parti Döneminde Kocaeli, Eğitim Yayınevi, Konya, 2020; Türk Yolu (gazetesi) 15 Ekim 1949. Hürsöz (gazetesi), 19 Şubat 1951; Bizim Şehir (gazetesi) 5 Mart 1951. Demokrat Kocaeli (gazetesi) 19 Temmuz 1952; Seka Postası (gazetesi) 15 Haziran 1958. Yaman (gazetesi), 31 Ağustos 1953; F. Yavuz Ulugün, Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde Kocaeli, KYÖD Yayınları, Kocaeli, 2002.
Ekrem Mücahit SARI