Pars Tuğlacı Osmanlı’da Ermeni matbaalarının bulunduğu yerleri ve buralarda basılan Ermenice gazete ve dergileri sıralarken İzmit’te 2 matbaa ile 3 Ermenice gazete/dergi, Bahçecik’te ise 2 matbaa ile 7 Ermenice gazete/dergi, Armaş’ta (Akmeşe) 1 matbaa ile 1 gazete/dergi ve Adapazarı’nda 2 matbaa ile 2 Ermenice gazete ve dergi olduğunu kaydeder. Pars Tuğlacı Ermeni Basını üzerine kaleme aldığı bir başka yazısında Bahçecik’te 8, Yuvacık’ta 1, İzmit’te 2, Akmeşe’de 3 Ermenice gazete ve dergi yayınlandığını belirtmektedir. Ermeni matbaalarının kuruluşları ve sahipleri hakkında ilk defa 1912 senesinde Ermenice basılan ve son zamanlarda tercümesi yayımlanan Ermeni Matbaacılık Tarihi isimli eserde Teotig adıyla Teotoros Lapçinciyan’da İzmit’te bulunan Ermeni matbaaları ve çıkarılan Ermenice gazete ve dergiler hakkında etraflı bilgiler vermektedir.

Bunlara göre, İzmit’te ilk süreli yayın deneyimi 1848 yılında Harpartsum Kerovpeyan’ın teşvikiyle Ermeni öğrenciler tarafından elle yazılıp çoğaltılan Surhantag/Ulak adlı mizah dergisi ile başlamıştır. Dergi kısa sürede büyük bir ilgi ile karşılaşmış ve Ermeniler arasında elden ele dolaşarak geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmıştı. Aynı tarihlerde Bahçecikli Papaz Hovhannes Mıgıryan litografi (taş baskı) tekniğiyle Panper Bardizagyan/Bahçecik Sözcüsü isimli haftalık bir dergi yayımladı. Bu yayınlara gösterilen ilgi Apraham Muradyan’da matbu harflerle bir dergi yayımlama arzusu uyandırmış, 1 Mayıs 1850 tarihinde ilk sayısını yayımlayan Hayrenaser/Vatansever dergisine ilham kaynağı olmuştur. 1850-1853 yılları arasında Apraham Muradyan tarafından Hayrenaser Matbaası’nda basılıp yayınlanmış olan bu dergi 77 sayı olarak neşredilmiş, kimi zaman iki, kimi zamanda dört sayfa olarak basılmıştır. Muradyan yeteri kadar harfe sahip olmadığından bir sayfanın basımını tamamlayabilmek için iki kez baskı yapmak zorunda kalıyordu. Rahip Hovhannes Rışduni’nin aracılığı ve amira Hovhannes Dadyan’ın desteğiyle bir basım aleti almaya muvaffak oldu. Meşhur Ermeni matbaacı Mühendisyan tarafından da kendisine harfler temin edildi. Hayrenaser’de Osmanlı’dan ve dünyadan haberler ile İstanbul Ermeni Patrikhanesi ve çeşitli derneklerin bildirilerine yer verilmiş, edebiyat sayfalarında hikâyeler, şiirler, eğlenceli kısa romanlar yayımlanmıştır. Apraham Muradyan öncülüğündeki bir grup amatör genç tarafından teknik ve maddi zorluklar altında yayımlanan derginin sadece 3 yıllık bir ömrü olmuş zira yerel haberlerin dışında derginin acemilerin yazılarıyla dolması abone sayısını düşürmüştür. Hovhannes Markaryan’ın matbaayı satın olarak Üsküdar’a taşıması ile Hayrenaser/Vatansever dergisinin yayın hayatı da sona ermiştir.

İzmit’te yayımlanan bir diğer süreli yayın Armaş Çarkhapan Surp Asdvadzadzin Manastırı’nın matbaasında yayımlanan dergidir. Manastırda Başepiskopos Isdepanos Mağakyan’ın çabaları sayesinde 1863 sonlarında bir matbaa kurulmuştu. Huys/Ümit adlı aylık filoloji dergisi Troşag Hayrenyats/Vatan Bayrağı adıyla burada yayımlanmaya başlamıştır. 1864-1878 yılları arasında cemaate ait dini, ahlaki, felsefi aylık araştırma dergisi olarak yayımlanan dergi Armaş Manastırı’nın yayın organı olma özelliğini taşıyordu. Derginin başyazarı aynı zamanda Armaş Manastırı’nın kurucusu olma özelliğini taşıyan Rahip Horen Aşıkyan’dı. Hayrenaser’e göre daha profesyonel bir dergi idi, yedi-sekiz yıl aralıklarla yayınlandıktan sonra manastır matbaasının Mardiros Mavyan’a satılması ile son buldu.

2.Meşrutiyet’in ilanının getirmiş olduğu matbuat dünyasındaki canlanma Mavyan’ı harekete geçirdi. 1908 yılında matbaacı Mavyan İzmit adında bir tarafı Ermenice, bir tarafı Türkçe, haftada iki defa yayınlanmak üzere siyasi, ticari, zirai, fenni ve edebi bir gazete için ruhsat talebinde bulunmuştu. Onun bu talebine Kirkor Saraydaryan’ın Ermenice Paros/Fener isimli haftalık gazete talebi de eklenmişti. Dahiliye Nezareti tarafından yapılan tahkikat sonucunda gerekli ruhsatnameler verilmiş olacak ki Ermenice kaynaklarda Paros’un yayınlandığına dair bilgiler yer almaktadır. Paros, İstanbul Nişan Babikyan Matbaası’nda basılmıştı, 1910-1912 yılları arasında 35 sayı ve her bir sayısı 12 sayfadan oluşmaktaydı. Derginin aslında YMCA’nın (Young Men’s Christian Association/Genç Erkekler Hıristiyan Birliği) bir yayın organı olduğu, başyazarları arasında Hagop Alacyan, Krikor Mikhalyan’ın yer aldığı, misyoner Robert Chambers’ın yazılarının da ilgiyle karşılandığı vurgulanmaktadır.

İzmit’te yayınlanan diğer Ermenice süreli yayınlar arasında 1909’da yayınlanan Ağavni/Güvercin ile Khıtan/Dürtü, 1910-1911 yılları arasında önce günlük daha sonra haftalık olarak yayınlanıp 1912’de Adapazarı’na taşınan Pütania/Bitinya gelir. Derginin kurucusu Hagop Sarkisyan 1909 yılında dahili, ticari, fenni, zirai ve edebi konuları içeren, haftada iki defa olmak üzere Pütania adıyla Ermenice bir gazete yayınlanması için ruhsat talep etmiştir. Sarkisyan’ın 1910 yılında on günde bir olmak üzere yayınlamaya başladığı Pütania dergisinin dizgisinin İzmit’te, baskısının İstanbul’da Arşog Garoyan matbaasında yapıldığı, derginin başyazarının Yuvacıklı öğretmen Aharon Daduryan olduğu bilinmektedir. Abone sayısının azlığı dolayısıyla dergi Taşnak cemiyetinin Adapazarı şubesine satılmıştır. Dergi 1912 yılında Adapazarı’nda bulunan Ohannes Arzuman’a ait bugünkü Bakırcılar içinde bulunan matbaada, sonraki sayılarında da Protestan Ermeni Cemaati’nin önde gelen isimlerinden Subaşılı Agop Şahenyan Matbaası’nda basılmıştır. Adapazarlı Mihran Tabakyan’ın bu gazetenin yazarları arasında olduğu kaynaklarda yer almaktadır. Adapazarı’nda yayınlanan derginin bir diğerinin adı Yergir yani Türkçe karşılığı ile “Dünya/Memleket veya ülke” olduğu bilinmekte olup, dergi sahibi Karaağaçdibi Ermenileri’nden Margos Terziyan’dır. Kocaeli basın hayatının en canlı merkezlerinden biri de Bahçecik’tir. Daha önce ifade edildiği gibi Bahçecik’te yayınlanan Panper Bardizagyan/Bahçecik Sözcüsü olup 1848 yılında taş baskı yöntemi ile basılmıştır. Kişer/Gece adı ile Ermenice yayınlanan bir başka dergi edebi ve vatansever kalemlerin yer aldığı, 1908 ve 1910 yılları arasında çıkan bir yayındır. 1908’de yayınlanan Gşir/Terazi ile 1909-1914 yılları arasında Dr. Hovsep Der Stepanyan’ın yönetiminde yayınlanan ve Bahçecik Amerikan Koleji Mezunlar Birliğinin yayın organı olarak kabul edilen Bardizag yani Bahçecik isimli dergi, Bahçecik’te yayınlanan Ermenice mecmualar arasında sayılabilir. Bahçecik’te Hınçak ve Taşnak cemiyetlerinin propagandasını yapan süreli yayınlar da vardı. 1895-1896 yılları arasında Bahçecik’te Hınçak Cemiyetince hazırlanan Tarman isimli Ermenice gazete bulunmaktaydı. 1911-1914 yılları arasında yayınlanan haftalık Meğu/Arı ile 19121914 yıllarında iki haftada bir yayınlanan ve Ermeni Hınçak Partisi’nin Anadolu’da yayın yapan ateşli yayın organlarından Baykar/Mücadele bunlar arasındaydı. Dahiliye Nezareti’nin 1915 tarihli yazısına göre İzmit’te İzmit ve Adapazarı’nda Pütanya ile Bahçecik’te Baykar ve Meğu isimli gazeteler yayınlanmak üzere ruhsatname almış olmakla birlikte İzmit ve Pütanya hiç yayınlanmamış, Baykar ve Meğu ise seferberlikten itibaren neşredilmemişlerdir.

KAYNAKÇA

T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA), DH. MKT. 1275/75; DH. MKT. 2729/86; DH. MKT. 2742/75;DH. ŞFR. 54/258; Bahar Çimen, Kocaeli Basın Tarihi (1847-2017), Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Tez Danışmanı: Ahmet Efiloğlu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak, 2012; Oğuz Polatel, “İzmit’te Ermeni Matbaaları ve Basın-Yayın Faaliyetleri (1847-1915), 1. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildiriler (2-4 Mayıs 2012 Erzurum/Türkiye), ed. Tolga Başak, Mevlüt Yüksel, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2014, s. 825-849; Pars Tuğlacı, “Osmanlı Türkiyesi’nde Ermeni Matbaacılığı ve Ermenilerin Türk Matbaacılığına Katkısı”, Tarih ve Toplum, XV/86, Şubat 1991, s. 48-56; Pars Tuğlacı, “200. Yıldönümünde Türkiye’de Ermeni Basınının Dünü ve Bugünü”, Tarih ve Toplum, XXII/132, Aralık 1994, s. 38-39; Sedat Şimşek, Kocaeli Basın Tarihi (1848-2002), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2007; Teotig Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi, çev. Sirvart Malhasyan-Arlet İncidüzen, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2012; Zakarya Mildanoğlu, Ermenice Süreli Yayınlar (1794-200), Aras Yayıncılık, İstanbul, 2014.

Zeynep İSKEFİYELİ