Kocaeli’ye Özgü Bitkiler

“Endemik tür” sadece belli bir yere özgü olan, başka yerde doğal yayılış göstermeyen canlılar için kullanılan bir terimdir. Endemik bitki veya hayvanlar bir dağa, köye, beldeye, şehre, ülkeye veya bir kıtaya özgü olabilir. Belli bir yere özgü olmayan, dünyanın birçok yerinde yayılış gösteren canlılara ise “kozmopolit canlılar” adı verilir. Türkiye endemik bitkiler bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Ülkemizin bitki türü çeşitliliği ve endemik bitki türü zenginliği ancak karşılaştırma yapılarak anlamlı hale gelecektir; Türkiye yüzölçümünün yaklaşık 13 katı büyüklüğünde olan Avrupa kıtasının tamamında yaklaşık 12 bin bitki türü bulunmakta olup bu türlerin %23’ü endemiktir. Türkiye florasında ise yaklaşık 10 bin bitki türü doğal yayılış göstermekte olup (alttürlerle beraber 12 bin bitki taksonu) bu bitkilerin yaklaşık %33’ü endemik türlerden oluşmaktadır. Bu itibarla, Türkiye’nin bitki türü çeşitliliği ve endemik tür zenginliği bakımından bir kıta özelliğine sahip ender ülkelerden birisi olduğu rahatlıkla söylenebilir.

3397 kilometrekarelik yüzölçümü ile Kocaeli, ülkemizin 81 ili içinde yüzölçümü bakımından 75. sırada yer almaktadır. Avrupa-Sibirya ve Mediterranean flora bölgelerinin geçiş alanında ve birçok türün göç yolu üzerinde bulunan Kocaeli’de sadece ile özgü endemik takson oranının düşük olduğu dikkati çekmektedir. Bir bölgenin endemizm oranının yüksek olması o bölgenin jeolojik yaşına, izolasyon derecesine, izolasyon süresine yeryüzü şekline bağlı olarak değişiklik gösterir. Özellikle, Kocaeli gibi canlıların göç yolları üzerinde bulunan izole olmamış alanlarda endemizm oranının düşük olması son derece doğal bir durumdur. Buna karşın farklı ekosistem çeşitliliğine sahip coğrafi alanlarda ise bitki türü çeşitliliği oldukça fazladır. Kocaeli de bu tip alanlardan birisi üzerinde konumlanmış illerimizden birisidir. Kocaeli, deniz seviyesinden 1601 m yüksekliğe kadar çeşitli yükseltilere sahip deniz, tatlı su, çayır, kumul, maki, orman ve subalpin karasal ve sucul ekosistem çeşitlerine sahip bir ilimiz olduğundan zengin bir bitki türü çeşitliliğine sahiptir. Afrika kıtasında yer alan ve yaklaşık 9 milyon kilometrekare yüzölçüme sahip olan Büyük Sahra Çölü tek tip ekosistem içerdiğinden Kocaeli’nin yaklaşık 2650 katı büyüklüğünde olmasına rağmen yaklaşık 300 bitki türüne ev sahipliği yapmaktadır. Buna karşın ilimizde 930 adet doğal bitki taksonu yayılış göstermektedir. Bu karşılaştırma, Kocaeli’nin küçümsenmeyecek oranda bitki biyoçeşitliliğine sahip olduğunu göstermektedir. Kocaeli doğal florasındaki 930 bitki türünden 36 tanesi yani %3,87’si Türkiye endemiğidir Bu endemikler Kocaeli’de yayılış göstermekle birlikte Türkiye’nin değişik illerinde de yayılışa sahip olan bitkilerdir. Sadece Kocaeli’ye özgü olan endemik bitki türü sayısı ise 2 tane olup bu türlerin ilin tüm bitki çeşitliliği içindeki oranı % 0,1’dir. Dünyada sadece Kocaeli ili sınırlarında bulunan bu 2 tür, Crocus keltepensis [Yüzbaşıoğlu] ve Aubrieta ekimii [Yüzbaşıoğlu&Al-Shehbaz&Koch]’dir. Bu 2 Kocaeli endemiği bitkinin IUCN tehlike kategorilerine göre durumu CR yani critically endangered (kritik tükenme tehlikesinde) olarak bildirilmiştir.

Prof. Dr. Fazıl Özen’in ekip lideri olarak görev aldığı ve Orman Bakanlığı adına 2017-2019 yılları arasında gerçekleştirilen proje çalışması sonucunda Kocaeli ili ile ilgili güncel ve geniş kapsamlı biyolojik çeşitlilik verileri elde edilmiştir. Bu çalışmada Kocaeli endemiği olmayan (bazıları Türkiye endemiği olan) ancak oldukça dar yayılışlı ve tükenme tehlikesinde olan 8 bitki türü tespit edilmiştir. Bu bitkiler, gerek Kocaeli ve gerekse ülkemizin biyoçeşitliliğinin korunmasında gösterge tür özelliği taşıdıklarından Orman Bakanlığı tarafından biyolojik tür izleme çalışması kapsamına alınmıştır. Kocaeli’de korunmaya ve biyolojik izlemeye alınan bitkiler Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tür	Türkçe Adı	Endemiklik Durumu	IUCN Tehlike Kategorisi veya Ekolojik Durumu
Corydalis wendelboi ssp. congesta	Sık çiçekli tarla kuşu	Türkiye endemiği	-
Centaurea kilaea	Kilyos düğmesi	Türkiye endemiği	EN (tehlikede)
Galanthus elwesii var. elwesii	Soğancık	-	DD (yetersiz verili)
Ophrys oestrifera ssp. oestrifera	Sinek salebi	-	Tehlike altında
Fritillaria pontica	Eğrilale	-	Dar yayılışlı ve zayıf ekolojik toleranslı
Verbascum bugulifolium	Rivasığırkuyruğu	-	Dar yayılışlı
Himantoglossum caprinum	Kayışlı keşkeş	-	Dar yayılışlı
Salvinia natans	Su eğreltisi	-	Dar yayılışlı

Tablo 1: Kocaeli’de dar yayılışlı ve tükenme tehlikesinde olup “biyolojik tür izleme” kapsamına alınan bitkiler.

 

KAYNAKÇA

F. Özen, A. Acemi, “Kocaeli’de Yayılış Gösteren Bitkilerin Endemikler ve Tehlike Sınıfları Yönünden Değerlendirilmesi,” Ot Sistematik Botanik Dergisi, 18 (1): 147-189, 2011; S., Yüzbaşıoğlu A. Koch, M., S., Al-Shehbaz, “Proof Of A Knowledge Database Concept. Aubrieta Ekimii (Brassicaceae), A New Species From NW Anatolia (Turkey): Morphological And Molecular Support,” Plant Syst. Evol., 301:2043–2055, 2015; S.Yüzbaşıoğlu, “Crocus Keltepensis (Iridaceae): A New Crocus Species From The Highest Part Of The Samanlı Mountains, NW Turkey”, Phytotaxa 418 (2): 230–236, 2019; https:// www.blogarti.com/yuzolcumune-gore-turkiyenin-illeri.html ,Özen, F. (Ekip Lideri), Ö. Aksoy, , N., Yiğit, Uzun, A. Aksan , S. Kaya, S., Ergül, B., Yüce, A., Uçkan, F., Aslan, O., Ergül, H.A., Acemi, A., Dalgıç, G., Kocaeli İlinin Karasal ve İç Su Ekosistemleri Biyolojik Çeşitlilik Envanter ve İzleme Projesi, Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, 2017-2019; https:// worldoffloweringplants.com/galanthus-elwesii-greater-snowdrop/ (10.09.2021)

Fazıl ÖZEN