Derince Limanı ve Çevresinin İhtiyaç Duyduğu Elektriği Üreten Santral
Üretim yapısında ve ülke ekonomisinde büyük ve köklü değişim yaratan Sanayi Devrimi, makineleşmenin başlaması ve buharlı gibi sanayi için gerekli güç kaynaklarının keşfedilmesi sonucu, 18. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de başlamış, daha sonra Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika’ya ardından da tüm dünyaya yayılmıştır. İlk olarak demir-çelik ve tekstil sektöründe başlayan devrim, sırası ile tüm sektörleri etkilemiştir.
Buhar gücü ile işleyen makinelerin, gemi ve tren gibi araçların zamanla yerini elektrikli ve benzinli olanlar almıştır. 1880 yılında, Edison tarafından elektrik üreten ilk şirketin kurulmasının ardından elektrik, tüm dünyada kırsal alandan şehirlere kadar yayılmıştır. Elektriğin bulunup, sanayide, ulaşımda, aydınlatmada, sosyal ve ekonomik hayatta kullanımı ile de buharlı makinelere, buharlı lokomotiflere, buharlı gemilere ve havagazının elde edilmesinde kullanılan kömüre bağlılık azalmıştır. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, dünyanın birçok yerinde elektrik enerjisi üretimindeki gelişmelerin hız kazandığı görülmektedir. Bu dönemde, birçok yerde elektrik santrali kurulmaya ve böylece elektrik enerjisi yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. 1878 yılında, ilk kez günlük hayatta elektrik enerjisinden yararlanılmaya başlanmış, 1882 senesinde de Londra’da ilk elektrik santrali hizmete girmiştir. 20. yüzyılın başlarında, elektrik üretimi ve dağıtımındaki teknolojik gelişmeler doğrultusunda, Avrupa ve Kuzey Amerika’da pek çok büyük ölçekli elektrik santrali faaliyete geçmiştir. Osmanlı Devleti de dünyadaki bu gelişmeler doğrultusunda girişimlerde bulunmuş, 1902 yılında, İsviçre ve İtalyan grubu tarafından Tarsus’ta tesis edilen 2 kW gücündeki küçük bir su türbini ile ilk elektrik üretimi gerçekleşmiştir. Bu santral, su değirmenine bağlanmış, bir dinamo ile elektrik üretmiştir. Daha sonra o dönemdeki Osmanlı şehirleri olan Selanik, Şam ve Beyrut elektriklendirilmiştir. 1910 yılında, Macar Ganz şirketine verilen bir imtiyaz ile 1914’te İstanbul elektriğe kavuşmuştur. İstanbul’da kurulan Silahtarağa Santrali, Türkiye’nin ilk taş kömürü olma özelliğini taşımaktadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında sanayi ve kalkınma amacı ile birçok tesis kurulmuş, bunların işletilmesinde kullanılacak elektriğe duyulan ihtiyaç yeni santrallerin kurulmasını gerektirmiştir.
Değişen dünya düzeni ve Sanayi Devrimi’nin devletler üzerindeki etkilerinin bir yansıması olarak Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında yapımına başlanan demiryolları Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile hız kazanmıştır. Demiryollarının inşasının artması ile birlikte bu hatların oluşturulmasında kullanılan ahşap travers ihtiyacı da ortaya çıkmıştır. Bu gereksinimin karşılanması amacı ile 1931 yılında Türkiye’nin ilk travers fabrikası Derince’de kurulmuştur. Bölgenin ormanlarının zengin olması, buranın seçilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Fabrikanın kurulması ile birlikte çalışmak için gelen işçilerin de etkisi ile Derince gelişmeye devam etmiştir. Diğer taraftan İzmit Limanı’nın yetersiz kalması sebebi ile Derince Limanı’nın faaliyete geçmesi bölgede elektrik ihtiyacının artmasını da beraberinde getirmiştir. Bu gereksinimi karşılamak için Derince Elektrik Santrali binasının kurulmasına karar verilmiştir. Elektrik Santrali Binası, bugün kullanılmamakta ve koruma altına alınmış bulunmaktadır. Bina, endüstri mimarisi olarak 20. yüzyılın sanayi hareketlerinin bu bölgede yansıması açısından değerli görülmektedir. Ayrıca modern mimari cephe düzeni ve travers fabrikası üretim sisteminin güç kaynağı olarak da korumaya değer bulunmuş, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 16.06.2009 tarih ve 918 sayılı kararı ile tescil edilmiştir.
KAYNAKÇA
Merve Zayım, Derince Şehir Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2017; Naziye Özdemir, “İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Elektriğin Tarihsel Gelişimi (1850-1938)” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, Temmuz 2016, s. 18-32 (https://dergipark.org.tr/tr/pub/osmed/ issue/24681/261017); https://www.emo.org.tr/ekler/0082ac261d74f5a_ek.pdf (Erişim Tarihi: 15.08.2021); https://www.enerjiekonomisi.com/turkiye-elektrik-enerjisi-tarihi-turkiye-nin-ilk-elektrik-santrali/215/ (Erişim Tarihi: 15.08.2021); https://www. kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/elektrik-santral-binasi (Erişim Tarihi: 15.08.2021).
Sema ORSOY