İzmit’teki Tarihî Bina
Kocaeli ve ona bağlı bulunan İzmit ilçesi, Osmanlı mimarisinden önemli eserler barındıran ve tarihi dokusuyla öne çıkan yerlerdendir. İzmit özelinde, bölgenin Orhan Camii, Süleyman Paşa Camii Medrese ve Hamamı, Mehmed Bey (Fevziye) Camii, Pertev Mehmed Paşa (Yenicuma) Camii ve Külliyesi, Defterdar Abdüsselâm Camii, Akçakoca Camii, Hüseyin Paşa Camii, Süleyman Paşa Hamamı Akça Cami, Saat Kulesi, Alaca Mescid, çeşme gibi birçok yapıya ev sahipliği yapması İzmit mimarisinin tarihi izlencesinin ortaya konmasında da önemli veriler sunmuştur. Kocaeli ve İzmit’te geleneksel Türk mimarisinin özellikleri göze çarpmaktadır. Özellikle İzmit’teki eski konutların geneli, 19. yüzyıl ila 20. yüzyılda inşa edilmiş yapıların özelliklerini birebir yansıtmaktadır. İzmit ekseninde Osmanlı Dönemi eserlerinden bugüne ulaşabilen yapılar, sivil mimarlığı temsil eden örnekleri oluşturmaktadırlar. Yapıların özelliklerine bakıldığında İzmit’teki evlerde yapı malzemesi olarak kerpiç, taş, tuğla gibi çeşitli yapı unsurlarının kullanıldığı görülür. Evler, genellikle iki katlı olup taş malzemenin çoğunlukla zemin katta bulunduğu göze çarpmaktadır. Diğer katlarda ise ahşap ve kerpiç kullanımının olduğu görülmektedir. Hâlâ ayakta olan Elbeyoğlu Konağı da, tarihi konutların varlığı ekseninde değerli bir yer olan İzmit’te, Osmanlı son dönem ve erken Cumhuriyet devrine ait mimari nitelikleri yansıtan konaklardan biridir. Elbeyoğlu Konağı, İzmit içindeki tarihi altı mahalleden biri olan, tescilli 53 sivil mimari ve 11 anıt mimari eser ile tescil numarası olmayan 2 anıt mimari esere haiz, Akçakoca Mahallesi içinde, Kapanca Sokak’ta, Akçakoca Dere Camii’nin yanında konumlanmıştır. Konağın 1910 yılında inşa edildiğine dair bilgiler mevcutsa da, bu bilgilerin doğruluğu şüphelidir. Yine de, konağın 20. yüzyıl başlarında inşa edildiği tahmin edilmektedir. İstanbul II nolu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün 10.06.1995 tarihli kararı ile tescillenmiştir. Karkas taşıyıcı sistemi (taşıyıcı sistemi kolon ve kirişlerden oluşmakta olan yapı) ile inşası gerçekleşmiştir.
Binanın tarihine bakıldığında, Elbeyoğlu Konağı’nın İzmit’in düşman işgalinden kurtuluşunun tanıklarından olan, Yukarı Pazarlı Bakkal Latif Bey’in oğlu Hasan Tahsin Elbeyoğlu ve ailesinin ikamet adresi olduğu görülmektedir. Hasan Tahsin Elbeyoğlu, 1893 senesinde İzmit’te dünyaya gelmiştir. Rüştiye’deki eğitimini bitirdikten sonra tulumbacılık ile meşgul olmuştur. İstanbul İtfaiye alayında askerliğini tamamlamış olan Tahsin Elbeyoğlu, itilaf devletinin işgal altında tuttukları İzmit’te Çuha Fabrikası’nda ve belediyede çalışmıştır.
Hasan Tahsin Elbeyoğlu, İzmit’in işgal yıllarının da doğrudan bir tanığıdır. 1921-1922 ile 1923-1926 tarihlerindeki anılarını detaylı bir şekilde kâğıda döktüğü hatıralarında, özellikle, Kilaz ve Bekirdere’de yaşanan çatışmalar ve İzmit ve çevresinde gerçekleşen katliamlara detaylı bir yer vermiştir. Ayrıca, işgal sonrası, Yunanlıların kaçarken Bahçecik’ten Halıdere ve Karamürsel’e kadar her yeri yakıp yıktıklarına, işgalcilerin zeytinyağı gibi akıcı maddelerin bulunduğu kapları boşa akıtarak, şehri yağma ve talan ettiklerine; buna karşılık, İzmit halkının da Hıristiyanlardan boşalan evleri yağmaladığına, Hıristiyanlardan geride kalan hayvan ve eşyaları gasp ettiğine şahitliğini aktarmaktan geri durmamıştır. Elbeyoğlu, işgalden sonra, belediye deposundaki bayrakları alıp, Kuvayımilliye’yi karşılamaya giden sivil vatandaşlar arasında yer almıştır. İşgallerle çalkalanan bu dönemde, askerlik çağrıları üzerine Hasan Tahsin Elbeyoğlu, 1921’de, Adapazarı’ndaki Jandarma Birliğine teslim olarak, Sakarya Nehri tarafında giden daha sonra da Eskişehir yönüne ilerleyen kafileye girmiştir. Burada, Beylikköprü İstasyonunda Kırk Birinci Tümen, On Altıncı Alay, Üçüncü Tabur, Dokuzuncu Bölük Emini olarak görev almış olup, Sakarya Savaşı’na katılmıştır. Elbeyoğlu’nun sorumluluğu, yemek ve ekmekleri dağıtmak olmuştur. Anılarında, milli mücadele boyunca uzun bir zaman zarfı süresince ekmek dışında bir şey tüketmediklerini, suyu ve yiyeceği olan bir köye geldiklerindeki sevinçlerini, susuz kaldıkları pek çok zaman geçirdiklerini aktarmıştır. Daha sonra, Bölük İmamı ve Marş eğitmeni olan Elbeyoğlu, İaşe Zabitliğine refakat görevine verilmiştir. Başkumandanlık Meydan Savaşı’nda yine görev almış, dahil olduğu bölükle birlikte Kütahya yönüne oradan da Balıkesir, Bursa ve İzmit’e ilerlemiştir. Elbeyoğlu anılarında sadece savaşa dair detaylar vermekle kalmamış, savaş süresinde kendi bulunduğu mahalde neler yaşandığını, savaşa katıldığı süre içinde kaldıkları köy ve şehirleri inceleyerek sosyolojik çıkarımlara varan analizlere yer vermiştir. Bu gözlemlerinde köy ve şehirlerin kendi içlerinde ne gibi farklılıklar göstermiş olduklarını, giyim kuşamdan etnisiteye varıncaya dek aktarma çabasında bulunmuştur. Kaleme aldığı gözlemleriyle Elbeyoğlu, Kütahya, Balıkesir, Ankara, Bursa ve İzmit’te yani hem yaşadığı hem de savaş dolayısıyla gittiği yerlerde topluma dair pek çok veri sunmuş ve özellikle İzmit ve çevresi hususunda, arkasında şehir tarihi açısından önemli bir kaynak bırakmıştır.
Savaş yıllarından sonra, Elbeyoğlu şehirde bir dükkân açarak, ticaretle meşgul olmuş, ayrıca Orhan Cami ve Akçokoca Camilerinde müezzinlik yapmıştır. Rifai ve Şaban dergahları ile ilgili olduğu görülürken, zikr ve sohbetlere katılmıştır. Halk Fırkası üyesi olan Elbeyoğlu, 1925 senesinde Mustafa Kemal’in İzmit’e uğraması sonucunda İzmit’te yapılan merasimi de kaleme almıştır. II. Dünya Savaşı’nın çıkması ve Türkiye’de seferberlik ilan edilmesiyle birlikte, ikinci kez askere çağrılmış, 1943-1944 seneleri arasında İzmit Hava Haber Alma Komutanlığı’nda ihtiyat bölüğünde görev almıştır. 1946 ve 1950 yılları arasında ise, Cumhuriyet Halk Partisi’nde meclis üyeliğinde bulunmuştur.
Halk içinde saygın bir yeri olan Hasan Tahsin Elbeyoğlu’na ithafen, 1977 senesinde konağının arkasındaki sokağa “Elbeyoğlu” adı verilmiştir. Elbeyoğlu, 1979 yılında hayata gözlerini yummuştur. İzmit’in eski yerlilerinden Hasan Tahsin Elbeyoğlu’un oğlu Mehmet Nazmi Elbeyoğlu da 15 Temmuz 1923 tarihinde bu konakta doğmuş ve burada büyümüştür. Annesi Şükriye Hanım’dır. İlk eşi Naciye Hanım, ikinci eşi ise Zehra Hanım’dır. İzmit Musiki Derneği’nin (1947) kurucu üyelerindendir. Aynı zamanda Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’nin aktif üyelerinden biri olmuştur. Babası Hasan Tahsin Elbeyoğlu’ndan el yazması olarak kalan ve Kurtuluş Savaşı dönemine dair anılarının yer aldığı günlükler, Nail İnal tarafından hazırlanmış ve Bir İzmitli: Hasan Tahsin Elbeyoğlu’nun Kurtuluş Savaşı Anıları adıyla yayımlamıştır. Petrol Ofisi Bölge Müdürlüğü’nden emekli olmuş olan Nazmi Elbeyoğlu, 2011 senesinde hayata veda etmiştir.
Aileden geride kalan konak, halk tarafından Elbeyoğlu Konağı olarak isimlendirilmiş, 2010 senesinde İzmit Belediyesi tarafından istimlak edilmiştir. Belediye tarafından, konağın kamu faydasına kullanıma açılması planlanmış ve yapının restorasyonu, Kapanca Sokak’tan başlayarak Orhan Caddesi’ne kadar devam eden Tarih Koridoru Projesi kapsamında, İzmit Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü bünyesinde 2011 senesinde başlayıp 2021 senesinde nihayete erdirilmiştir. Restorasyon işlemi boyunca konağın aslına sadık kalınması noktasında büyük bir titizlik ortaya konmuştur. Bina, 2021 senesinden itibaren Akçakoca Mahallesi Muhtarlığı olarak kullanılmaya başlanmıştır.
KAYNAKÇA
“Elbeyoğlu Konağı”, Kocaeli İli Tabiat Turizmi Master Planı 20132023, s. 72; Sonay Ayyıldız, “İzmit Geleneksel Konutlarının Tipolojisi”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 2020, 1577-1591, s. 1577; İdris Bostan, “İzmit”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/izmit#1, Erişim tarihi 19 Ağustos, 2021; Ayşegül Yılmaz , “Anıların İzinde Kocaeli’nin Milli Mücadele ve Sosyo-Kültürel Tarihi”, Uluslararası Milli Mücadele’de Servetiye Cephesi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu VI, Haluk Selvi, İbrahim Şirin, M. Bilal Çelik, Resül Narin (ed.), Kocaeli 2020, 795-815, s. 139; http://gezgorkocaeli.com/guzergahlar/gez-gor-izmit-turu/suleyman-pasa-hamami/, 19 Ağustos, 2021; https://www. cagdaskocaeli.com.tr/haber/4685592/izmitin-tarihi-gun-yuzune-cikti, 19 Ağustos, 2021; https://www.izmit.bel.tr/mekanlar/elbeyoglu-konagi-371-ada-3-parsel-sivil-mimarlik-ornegi_20.html, 19 Ağustos, 2021; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/1388714/m-nazmi-elbeyoglu-yasamini-yitirdi, 19 Ağustos, 2021; https://www.kocaeligazetesi. com.tr/makale/5132668/gul-anasal/elbeyoglu-konagi, 19 Ağustos, 2021; https://www.sondakika.com/haber/haber-izmit-belediye-baskani-dogan-restore-calismalarini-2910297/, 19 Ağustos, 2021.
Burak ASLANMİRZA