Marmara Üss-i Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Kumandanlığı, Gölcük Deniz Üs Komutanlığı veya Gölcük Deniz Ana Üssü

Ankara’da 10 Temmuz 1920’de Müdafaa-i Milliye Vekaletine bağlı Umur-ı Bahriye Müdürlüğü teşkil edildikten sonra kurulan İzmit’te konuşlu bulunan Marmara Üss-i Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Kumandanlığı, Türkiye Cumhuriyeti’nde Donanma Komutanlığı’nın çekirdeğini oluşturmuştur. Lozan Barış Antlaşması’nda Boğazlarda tam bir egemenlik sağlanamadığından, donanma ve denizcilik faaliyetleri mecburi olarak daha emniyetli görülen İzmit Körfezi bölgesine taşınmıştır. 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in ilanından itibaren İzmit, Gölcük ve Karamürsel kıyıları, daha açık ifadeyle İzmit Körfezi, denizcilik faaliyetlerinin icra edildiği, askeri gemilerin bakım onarımının yapıldığı bir mekân olarak işlev görmeye başlayınca, 1925 yılından itibaren önce Hersek bölgesinden doğuya doğru uzayan kıyı şeridinde yapılan istimlak ile askeri saha daha da genişletilmiştir. Bu arada teşkil edilmiş olan Bahriye Vekaleti, denizcilik faaliyetlerini yürüten bir teşkilata kavuşturulmuş; Gölcük’te 40.000 liralık bir yatırımla tersane kurulması işini başlatmış, Gölcük civarındaki bataklıkların kurutulması ve diğer altyapı hizmetlerinin tamamlanmasına yönelik gerekli inşaata hemen başlanmış, 1927’den itibaren bölge Türkiye Cumhuriyeti donanmasının tamir ve bakım merkezi haline getirilmiştir. Ancak, 27 Aralık 1927’de İsmet Paşa’nın meclise verdiği önerge ile Bahriye Vekaleti lağvedilmiş, yerine 16 Ocak 1928’de yine hükümete bağlı Denizcilik Müşteşarlığı teşkil edilmiştir. Bu düzenlemeyle Marmara Üss-i Bahri (Donanma) Komutanlığı’nın Genelkurmay Başkanlığı’na bağlanması sağlanmış, müsteşarlık ise hükümet nezdindeki işlerin düzenlenmesini sağlayan bir bürokratik yapı olarak kalmıştır. Bu yeni düzenlemeyle Genelkurmay Başkanlığı’na bağlanan Donanma Komutanlığı, denizcilik faaliyetlerine tekrar Gölcük merkezli olarak yeniden çeki düzen vermeye çalışmıştır.

Gölcük’te 1929 yılında Gulte Hafnung adlı bir Alman firmasınca yapımına başlanan Marmara ÜssiBahri (Donanma) Komutanlığı binası 1930 yılında hizmete açılmıştır. Bu küçük binada Cumhuriyet donanmasının kuruluşuyla ilgili önemli çalışmalar yapılmıştır. İstanbul’da Haliç kıyısındaki tersane faaliyetleri de Gölcük’e taşınınca donanmanın merkez üssü haline gelen Gölcük’ün bu yeni konumu, Denizcilik Müsteşarlığının gayretleriyle 1933 yılında TBMM tarafından da tescil edilmiştir. 14 Haziran 1934’te Nederland Harbourd Works adlı Hollandalı şirkete verilen ihale ile Gölcük’te tersaneye ilaveten diğer lojistik tesisler inşa edilmiştir. Karargâh binasının yanında subaylar için otel ve barakalar, erler için 2.000 kişilik yatakhane ve okul, yemekhane, kömür depoları, mayın depoları ve diğer gerekli altyapı hizmet binalarının inşaatı tamamlanmıştır. Fırkateyn ve hücumbotlar için iskele ve liman yeniden düzenlenmiştir. Cumhurbaşkanı Atatürk’ün talimatıyla 1934-1935 yılında Gölcük’ten hareket eden donanma Karadeniz, Adalar Denizi ve Akdeniz’de manevralar icra etmiştir. Üç tarafı denizlerle kaplı bir ülke olan Türkiye Cumhuriyeti’nde denizcilik ve dolayısıyla donanma faaliyetine gerekli önemin verilmesine dikkat çeken Cumhurbaşkanı Atatürk’ün teklif ve desteğiyle Gölcük’te konuşlanmış olan donanmaya, yeni tip gemi ve teçhizatın alımına girişilmiştir.

Bu arada uluslararası sahadaki gelişmeler de dikkate alınarak, 30 Eylül 1935 tarihinde TBMM’de kabul edilen bir kanunla Marmara Üss-i Bahri (Donanma) Komutanlığı karargâhı ve kuruluşu daha ciddi bir düzenlemeye tabi tutulmuş, yetkileri artırılmıştır. Marmara Üss-i Bahri (Donanma) Komutanından sonra en yetkili kişi olarak ona bağlı çalışmaları yürüten kurmay başkanlığı makamı teşkil edilmiştir. Deniz Akademisi mezunu olan Deniz Kurmay Yarbay Mithat Işın bu makama atanmış, kendisine bağlı altı şube teşkil edilerek çalışmalara başlanmıştır. Donanma kurmay başkanına, rakamla belirtmek icap ederse 1’den 6’ya kadar olacak şekilde Harekat, Personel, Muhakim, Levazım, Sıhhat ve Makine şubeleri bağlanmıştır. Yapılan düzenlemeye göre Marmara Üss-i Bahri (Donanma) Komutanlığı kuruluşunda Harp Filo Komutanlığı, İhtiyat Filo Komutanlığı, Denizaltı Filotilla Komutanlığı, Arama-Tarama Filotilla Komodorluğu gibi birimler bulunmaktadır.

Montrö Boğazlar Sözleşmesinin imzalanması, Türkiye’nin tam egemenliğini sağlaması denizcilik faaliyetlerinde bağımsız hareket etmesine de zemin hazırlamış, Cumhurbaşkanı Atatürk’ün talimatıyla yurt dışından temin edilen denizaltı ve gemilerle Gölcük’teki Donanma Komutanlığı daha da güçlendirilmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndaki Denizcilik Müsteşarlığı ve Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı olan Marmara Üss-i Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki (Donanma) Komutanlığı’nın statüsü aynı kalmıştır. 1944 yılında Donanma Komutanlığı’nda yeni gelişmelere uygun olarak bir kadro düzenlemesi yapılarak 1935’teki teşkilata Makine ve Elektronik sistemlerle ilgili bir şube daha eklenmiştir. 1946 yılında yapılan isim değişikliğiyle Marmara Üss-i Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Komutanlığı, Deniz Ana Üs Komutanlığı adıyla yeniden adlandırılıp teşkilatlandırıldı. Bu uzun sürmedi, 15 Ağustos 1948 tarihli Yüksek Askeri Şura’da alınan bir kararla yeni bir teşkilat düzenlemesine gidilmiş, Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlıkları diye üç ayrı komutanlık ihdas edilmiştir. Genelkurmay’daki Deniz Kurmay Başkanlığı Makamı lağvedilmiş; Donanma Komutanı Koramiral Mehmet Ali Ülgen ilk Deniz Kuvvetleri Komutanı olarak atanmış; Donanma Komutanlığı buna bağlanmış, başına da Tümamiral Sadık Altıncan getirilmiş bu teşkilat yapısı günümüze kadar devam etmiştir. Gölcük yine Donanma Komutanlığının ana karargahı olarak kalmıştır. Diğer taraftan 1947 yılında 5123 sayılı Amerikan Yardım Antlaşmasının onanmasından sonra gelen kredi ve desteklerle Gölcük Tersanesi de modernleştirilmeye başlanmıştır. İlerleyen yıllarda yeni kızakların inşası ve yüzer havuzların alımıyla gemi bakım ve yapımında önemli merhale kat edilmiştir.

Donanma Komutanlığı, gelişen teknolojiye bağlı olarak zaman içinde teşkilat değişikliğine uğramıştır. Özellikle 1952 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin NATO’ya girişiyle birlikte yeni bir düzenleme yapılması düşünülmüştür. Bu kapsamda, Donanma Komutanlığı karargâh ve teşkilatı bir kez daha ıslah ve genişlemeye tabi tutulmuştur. Donanmaya bağlı kara teşkilleri ile yüzer birliklerin ihtiyaçları doğrultusunda düzenlemeler yapılmış, eski kuruluşa bağlı şube ve teşkiller daha da genişletilerek yetkilendirilmiştir. Gölcük Donanma Komutanlığı tesislerinde de NATO standartlarına uygun genişleme ve düzenlemelere gidilmiştir. 1953’teki bu düzenleme ile Donanma Komutanlığı teşkilatının altında Harp Filo, Denizaltı Filo, Arama-Tarama Filo Komutanlığı yeniden düzenlenirken, karargâhta ise Donanma Komutanına bağlı Teknik Kurul, Yargılama Şube ve Kurmay Başkanlığı teşkilatı oluşturulmuş; kurmay başkanına Personel, Harekat, Haber, İkmal, Sağlık, Başçarkçılık, Ordonat ve Merkez şubeler bağlanmıştır.

1956 yılına gelindiğinde alt yapı ve lojistik destek unsurlarının genişletilmesi ihtiyacı doğmuş; inşaatlara başlanmış, yeni Donanma Komutanlığı binası ve erat koğuşları ve eğitim merkezlerinin inşasına girişilmiş, 11 Mayıs 1964’te karargâh yeni binasına taşınmış, eski bina ise Donanma Komutanı konutu olarak tahsis edilmiştir. Donanma Komutanlığı karargâhı yıllar içinde yapılan düzenlemelerle modern bir teşkilata kavuşturulmuştur.

1995 yılında yapılan düzenlemeyle Gölcük Donanma Komutanlığı karargâhı, kurmay başkanına bağlı olarak Personel, Harekat ve Lojistik Başkanlığı yanında Donanma Baş Çarkçılığı ve Karargah Destek Kıta Komutanlığı gibi birimler teşkil edilmiştir. Yine aynı yıl yapılan düzenlemede Donanma Komutanı emrinde Harp Filo, Hücumbot Filo, Mayın Filo, Denizaltı Filo Komutanlıkları ile Deniz Hava Üs Komutanlığı, Lojistik Destek Gemi Komodorluğu, Gölcük Deniz Ana Üs Komutanlığı, Gölcük Tersane Komutanlığı, Gölcük Bakım Onarım ve Yıldızlar Su Üstü Komutanlığı gibi birimler de yer almaktadır.

Keza 1995 yılı itibariyle 22.410 personel (amiral, subay-astsubay, erbaş-er, mühendis-işçi vesair personel) ve on ana ast birlikle Türkiye’nin deniz güvenliğini sağlayan Donanma Komutanlığı, 17 Ağustos 1999 Gölcük depreminde büyük hasar görmüştür. Can ve mal kaybının yaşandığı Donanma Komutanlığı karargâhı, 28 Ağustos 1999’a kadar geçici olarak çadırlı ordugaha taşınmış; tesislerin hasar tespitinden sonra sür’atli bir tamir ve onarım işlemine girişilerek 17 Temmuz 2000 tarihinde şimdiki binasına taşınıncaya kadar Preveze Harp Oyunu Merkezi’nde konuşlanmıştır. Tersane ve diğer hizmet binaları personelin gayretiyle kısa zamanda aktif olarak çalışır hale getirilmiştir. Son yıllarda Donanma Komutanlığı ve Gölcük Tersanesinde geliştirilen milli gemi projesiyle Türk denizciliği önemli atılımlar gerçekleştirmiştir. Donanma Komutanlığı ve bağlı birimleri günümüz itibariyle (2021) yine İzmit-Gölcük merkezli olmak üzere denizcilik faaliyetlerini yürütmektedir.

KAYNAKÇA

Figen Atabey, Cumhuriyet Dönemi Türk Deniz Kuvvetleri, Ankara Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yay., 2002, s. 14-81; Yusuf Çam, “İzmit Tersanesi ve Marmara Üss-i Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Kumandanlığı”, Yedinci Askeri Tarih Sempozyumu, Sunulmayan Bildiriler, c. II, Gnkur. ATASE Başkanlığı, Ankara 1999, s. 441-456. Afif Büyüktuğrul, Osmanlı Deniz Harp Tarihi ve Cumhuriyet Donanması, C. IV, Deniz Basımevi, İstanbul 1984, s. 509-510, 599-622. Afif Büyüktuğrul, Cumhuriyet Donanması (1923-1960), İstanbul Deniz Basımevi, 1967. Nejat Gülen, Dünden Bugüne Bahriyemiz, Kastas Yay., İstanbul 1988, s. 363-367. Y.N Çelik-E. Yüceliş, Cumhuriyet Donanması (1923-2005), Deniz Basımevi, Ankara 2005; Donanma Komutanlığı Tarihçesi, Donanma Komutanlığı Matbaası, Gölcük 1995; Gölcük Tersane Komutanlığı Tarihçesi, 1926-1999, Donanma Komutanlığı Yay., Kocaeli 1999. Türk Denizcilik Tarihi, C. II, ed.. Zeki Arıkan-Lütfi Sancar, Deniz Basımevi, İstanbul 2009, s. 195-213, 285-297. F. Yavuz Ulugün, Kocaeli ve Çevresi Denizcilik Tarihi, İzmit Rotary Kulübü Yay., İzmit 2009, s. 72-81; Namık Gökçay, İzmit Tersanesi, Marmara Üss-i Bahri, Marmara Deniz Ana Üs Tarihi, Deniz Basımevi, İstanbul 2009, s. 15-24; Ferdi Uyanıker, “Gölcük Deniz Ana Üs Komutanlığının Tarihi Gelişimi (1921-2016)”, Savunma ve Savaş Araştırmaları Dergisi, Kara Harp Okulu Matbaası, Haziran 2021, C. 31, S. 1, Ankara, s. 79-116.

Zekeriya TÜRKMEN