Dilovası sınırları dahilinde tarihi değer taşıyan çeşmeler incelendiğinde (Serbostani Mustafa Ağa Çeşmesi hariç) bunların daha çok ilçeyi çevreleyen Demirciler, Çerkeşli köyleri ile Tavşancıl beldesinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bunun temel nedeni ilçe merkezinin yeni kurulmuş olması ve yaklaşık yarım asır öncesinde ilçe merkez coğrafyasında bir yerleşimin olmamasıdır. Dilovası çeşmelerinin 2/3’si Tavşancıl beldesinde bulunmaktadır. 1960’lı yılların başlarına kadar Tavşancıl’ın, bölge yerleşimleri nezdinde önemli bir ekonomik merkez olması ve daha kalabalık bir nüfus barındırması bu sonucu doğurmuştur. Dilovası çeşmeleri, ilçe merkezinden başlayarak bulundukları yerleşim birimi içerisinde aşağıdaki şekilde kronolojik olarak incelenmiştir.
1.Serbostani Mustafa Ağa Çeşmesi (1048/1638)
Sultan IV. Murat’ın, Beykoz’da da bir camisi bulunan Bostancıbaşısı Mustafa Ağa’nın H.1048/M.1638 tarihinde inşa ettirdiği çeşmedir. Çeşme bugünkü Dil İskelesi istasyon binasının hemen arkasında batı yönünde tepeye yönelen yokuşun hemen başında yer alıyordu. Klasik Osmanlı çeşme formunda (üçgen alınlıklı, düzgün kesme taştan) inşa edilen çeşme 1970’li yılların başlarında büyük bir kısmı toprak altında olmasına rağmen görülebiliyordu.
Evliya Çelebi’ye göre çeşmenin kitabesi aşağıdaki gibidir:
Yoluna sultân Murâd-ı Gâzî’nin bu çeşmeyi Mustafa ağâ-yı ser-bostancıyân etdi sebîl Seyr edenler dediler lâfzen anın târihini İtdiler bin kırk sekizde Kevseri bunda sebîl
2.Tavşancıl Çarşı Çeşmesi (Kara Ali Beşe Çeşmesi)
Tavşancıl merkezde Hacı Veliyüddin Ağa Camii’nin hemen karşısında yer alan çeşmedir (1991’de bu çeşme yıktırılmış, kitabesi Hacı Veliyüddin Ağa Cami duvarına monte ettirilmiştir). Çeşmenin ilk inşa tarihi bilinmemektedir. Kara Ali Beşe’nin yaptırdığı kitabesine göre çeşme vilayet ahalisinin bir hayratı olarak inşa ettirilmiştir.1930’lu yıllara ait arşivimde bulunan bir fotoğrafta çeşme üzerinde iki kitabe görülmektedir. Ne yazık ki eski kitabe bugün için kayıptır. Hicri 1180 / Miladi 1766 tarihli tamir kitabesini yaptıran Kara Ali’nin, Beşe mahlası kullanması onun bir yeniçeri olduğunu gösterir. Sülüs yazı ile yazılan üç beyitlik kitabede Osmanlı epigrafyasında sıklıkla kullanılan Eshab-ı Kehf’in ve kelblerinin (Yedi Uyurların) isimlerine yer verilmiştir. Ortadaki madalyonun içinde “Bu taşı yaptıran eden Kara Ali Beşe” yazısı okunmaktadır.
Yemliha Mekselina Mislina Mernuş Debernuş Şazenuş Kefeştatayyuş Kıtmir
Eğer Mümin İçerse Bu Abı Nasib Ola Ana Kevser Şarabı
Sahibül Hayrat Ahali Vilayet 1180/1776 Bu taşı yaptıran eden Kara Ali Beşe
3.Tavşancıllı Uzun Mustafa Çeşmesi
Tavşancıl beldesinde bulunan bu çeşmenin yeri kesin olarak bilinmemektedir. Kitabesi bir süre Sultan Hamit Camii duvarına monte edilmiş olarak bulunuyordu. İki satırlık Sülüs hat ile yazılmış bu kitabe ne yazık ki kayıptır.
Sahib-ül Hayrat vel Hasenat Tavşancıllı Uzun Mustafa Sene:1180(1776)
4.Tavşancıl Hamam Çeşmesi
Tahminen XVIII. yüzyılda inşa edilen Tavşancıl Hamamı’nın duvarında yer alan çeşmedir. Bugün yerinde yoktur, varisleri tarafından koruma altına alınmıştır. Yekpare mermerden yapılan çeşme Türk barok süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Üst bölümde barok palmetlere yer verilirken, en alt bölüm Tavşancıl ile özdeşleşen Çavuş üzümü kabartması ile sonlandırılmıştır.
5.Çatal Çeşme
Tavşancıl’ın yaklaşık 3 km kuzeyinde “Bağdat Caddesi’nin” yakınlarında bir zamanlar verimli üzüm bağlarının bulunduğu mevkie adını veren çeşmedir. Eski bağcılar, Çatal Çeşme bağlarının değerini şu sözle dile getirirlerdi; “Beyoğlu’nda bir apartmanın olacağına, Çatal Çeşme’de bağın olsun”. Yapım tarihi bilinmemektedir. Çeşme, yakınlarında yer alan Ören Tepesi›nde bulunan kiliseden devşirilen malzemeler ile inşa edilmiştir. Ünlü Tarihçi Joseph Von Hammer ve ünlü edebiyatçımız Ahmet Mithat Efendi eserlerinde Çatal Çeşme’den bahseder. Su akancakları (lüleleri) aslan ve kaplan başı olarak tasarlanmış kilise çatısında yer alan çörtenlerdir (çatıdaki suyu dışarı veren kanallar). Su yalakları yine kiliseden getirilen lahit tekneleridir. Bu tekneler bir çatal oluşturacak şekilde yerleşildiği için çeşmeye “Çatal Çeşme” adı verilmiştir. Çeşmenin hemen yanında yekpare taştan oyulmuş havuz, yine kiliseden getirilen “Vaftiz Havuzu” dur. Ne yazık ki son dönem Doğu Roma mimari malzemelerini üzerinde barındıran bu çeşme yakın bir tarihte defineciler tarafında tahrip edilmiştir.
6.Kurşuncubaşı Hacı Hüseyin Çeşmesi
Tavşancıl’ın ileri gelenlerinden olan Kurşuncu başı Hacı Hüseyin’in Tavşancıl’ın eski Yolcu Önü Mahallesi’nde inşa ettirdiği çeşmedir. Hacı Hüseyin’in ailesi XIX. yüzyılın sonlarında bugün Bulgaristan sınırları içerinde yer alan Eski Zağra (Zağra-ı Atik) bölgesinden önce İstanbul’a göç etmişler ve Vefa semtine yerleşmişlerdir. Aile özellikle minare külahlarının kurşunla kaplama zanaatında gelişme göstermiştir. Hacı Hüseyin, Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Kurşuncubaşı vazifesinde bulunmuştur. Aile Tavşancıl’da minareciler olarak anılır. Minareci Hacı Hüseyin’in ailesi bir süre özellikle yaz aylarında Tavşancıl›da inşa ettirdikleri evlerinde yaşamışlardır. Hacı Hüseyin, Millî Mücadele yıllarında Tavşancıl’daki bu evini Yahya Kaptan’ın ailesine tahsis etmiştir. Bu ev Yahya Kaptan’ın şehit edildiği 8 Ocak 1920 tarihine kadar Kocaeli bölgesi Kuvayımilliye mücadelesinde karargâh merkezi olarak kullanılmıştır.
Kurşuncubaşı Hacı Hüseyin Çeşmesi bu evin yakınlarında yer alıyordu. Çeşme alışılmışın dışında tuğla malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Çeşmenin üst bölümünde tuğlalardan balık sırtı yapılmıştır. Çeşme kitabesi Enbiya Suresi 30. Ayet “Ve her canlı şeyi sudan yarattık” başlığı ile başlar. Talik hat ile beş beyitlik bir şiir olarak düzenlenmiş ve son satırda ebcet hesabı ile tarih düşülmüştür.
Ve minel mâi kulle şey’in hayy
Ömr-ü mezdât ola Kurşuncu başı Hacı Hüseyin Kıldı bir çeşme rıza-ı Hâk için abadunu
Yok idi kadri kifaye a’ynı cariye Hayr-ı mehaz oldu bu rana icadunu
Besmele ile bir su iç Ya Hû imamın aşkına
Şükür kıl Hakka duayı hayr-ı matadunu Sahibi hayri kıla “ Hak-ı nail cebr-i hayri’l” İtdi bu çeşme ile ihya halkın hep dilşadûnu Ricaye böyle tarih binde bir düşer Âb-ı hiyuan mâi götür çeşme-i.. nu Sene:1317-1900
Ne yazık ki bu çeşme de 1990’lı yılların başında yol genişletme çalışmaları sırasında yıktırılmıştır. Yıktırılmadan bir hafta önce çekmiş olduğum ve arşivimde yer alan fotoğraf, kitabenin günümüze ulaşan tek fotoğraftır.
7.Hallaç Dere (Muhammed Reis) Çeşmesi
Tavşancıl’dan Hallaç Dere Vadisine inen yolun bitiminde ve yolun sağ tarafında yer alıyordu. 1987’de kitabesinin yazılı olarak kopyasını almıştım. Daha sonra da fotoğrafını alma fırsatı olmadı. Çeşme yenilenirken kitabesi kaybolduğundan bugün elimizde ne yazık ki çeşmenin ve kitabesinin fotoğrafı mevcut değildir. Hicri 1217 tarihli ve sülüs hat ile yazılmış çeşmenin kitabesinden de anlaşıldığı kadarıyla banisi Muhammed Reis, inşa eden de Derviş İbrahim Usta’dır.
Hallaç Dere Çeşmesi kitabesinin Latin harflerine çevrilmiş şekli aşağıdaki gibidir.
Sahib-ül Hayrat vel Hasenat Muhammed Reis
Usta Derviş İbrahim’in ruhuna Fatiha Sene:1217/1803-1804
8.Aşağı Kuyu Çeşmesi
Tavşancıl eski yerleşim planında Aşağı Kuyu Mahallesi’ne adını veren çeşmedir. Suyu oldukça serttir. Harmanlar, Merkez, Karaburun ve Yalı Yolu’nun kesişim noktasında yer aldığında, en çok tanınan çeşmelerden biridir. Kitabesi yoktur. Klasik Osmanlı çeşme stilinde inşa edilmiştir. Ancak 1936 tamirinden sonra, 1980’li yıllarının başında ikinci kez tamir edilmiş mimari özelliğini büyük ölçüde yitirmiştir. 1991’deki yol çalışması sırasında yıktırılmıştır. Yahya Kaptan ile ilgili yazılı kaynaklarda adı geçen çeşme bu çeşmedir.
9.İstasyon Çeşmesi
Tavşancıl tren istasyonunda bulunan ve neo-klasik üslupta inşa edilen çeşme 1954 yılında vefat eden, Antalya kökenli İstanbullu ünlü iş insanı Hasan Tahsin Aker adına hayrat olarak yapılmıştır. Cumhuriyet gazetesine göre 1954 yılında Hasan Tahsin Aker İstanbul’un sayılı milyonerleri arasında yer alıyordu.
10.Koca Çeşme
Demirciler köyünde yer alan Koca Çeşme klasik Osmanlı çeşme formunda yerli kaya malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Yalağı yekpare taştan oyulmuştur. Kitabesi yoktur. Yakın dönemde aslına uygun olarak restore edilmiştir.
11.Kırımî Hacı İsmail Ağa Çeşmesi
Demirciler köyü merkezinde yer alan bu çeşme, kitabesine göre Unkapanı tüccarlarından Kırımî Hacı İsmail Ağa tarafından Hicri 1232 tarihinde inşa ettirilmiştir. Çeşme yakın bir tarihte klasik Osmanlı çeşme formunda yeniden inşa edilmiştir. Kitabesi aşağıdaki gibidir.
Sahib-ül Hayrat vel Hasenat Kapanı Dakik tüccarlarından Kırımî el-Hâc İsmail Ağa Sene:1232
12.Yazıcıoğlu Mehmet Ağa Çeşmesi
Çerkeşli köyünde, Yukarı Pınar Sokağı sonunda yolun hemen kenarında 1168-1755 tarihinde Yazıcıoğlu Mehmet Ağa tarafından inşa ettirilen çeşmedir. Çeşme yakın bir tarihte klasik Osmanlı çeşme formunda yeniden inşa edilmiştir. Kitabesi üç satır olarak sülüs hat ile yazılmıştır.
Sahib-ül Hayrat vel Hasenat Yazıcıoğlu Mehmet Ağa
Ruhuna Fatiha. Sene:1168/1755
13.Hacı Arif Ağa Çeşmesi
Çerkeşli köyünde H. 1246/M.1830 tarihinde Hacı Mehmet Arif Ağa tarafından inşa ettirilen çeşmedir.
Çeşme Kitabesi
Besmele ile nûş eylerse kim bu âbı Nasîp ola ânâ kevser şarâbı
Sahibü’l hayrat el-hac Mehmet Arif Ağa Sene.1246/1830
KAYNAKÇA
Ahmet Mithat, Sayyadane Bir Cevelan, (haz. Sami Önal) İletişim Yayınları, İstanbul 2001; Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2012; Charles Texier, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (çev. Ali Suat), Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, C. I, Ankara 2002, s. 116119; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Neşir: Abdullah Cevdet), C. II, İstanbul, 1314, s. 60-62; Figen Ölmez, Kocaeli Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, 2012; Joseph Von Hammer, Hammer Seyahatnamesi, Timaş Y ayınları, İstanbul 2020; Numan Akdoğan, Dilovası İlçesindeki Tarihi Eserlerimiz, Dilovası Köyleri Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği Yayını, 2015; Turgut Özel, “Tavşancıl Çeşmeleri”, Pusula gazetesi, 30 Mayıs 4 Haziran 1991/13-19 Haziran 1991 tarihli sayıları, Gebze 1991, s. 3; Recep Kankal, “Tavşancıl Çarşı Çeşmesi», Ulus gazetesi, 22 Ocak 2019, Gebze 2019, s. 4.
Turgut ÖZEL