Osmanlı Dönemi Gar Binası

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda hayata geçirdiği ulaşım projelerinden birisi olan Anadolu-Bağdat Demiryolu projesi, askeri ve ekonomik açıdan önemliydi. Sultan Abdülaziz döneminde 1870 yılında ilk keşif çalışmalarına başlanan Haydarpaşa-İzmit Demiryolu Hattı’nın yapımı 1871 yılında başladı. Demiryolu hattının yapımına İzmit halkı da çeşitli katkılar yaptı. Yapılan bu çalışmalar sonucu, İstanbul’u Bağdat’a bağlamayı planlayan demiryolu hattının Haydarpaşa-İzmit bölümü 1873 yılında tamamlandı. Haydarpaşa-İzmit Hattı güzergâhında sırasıyla, Gebze, Dil İskelesi, Tavşancıl, Tütünçiftlik, Derince ve İzmit istasyonları bulunmaktadır. Bu hat üzerindeki yapılardan birisi olan Derince Tren Garı, limanla ilgili verilen yeni bir imtiyazla Alman menşeili Nagel&Kaemp A.G. ve Philipp Holzmann Şirketi tarafından yapılmıştır. Derince Gar Binası’nın yapım tarihiyle ilgili şu ana kadar kesin bir tarih tespit edilememiştir. Ancak, bazı kaynaklarda hattın işletmeye açıldığı 1873 tarihi verilmekte, bazı kaynaklarda 1873-1896 yılları arasına işaret edilmekte, TCDD emlak beyannamelerinde ise çok daha geç bir tarih olan 1910 yılı yer almaktadır.

Osmanlı Arşivi’nde yapılan araştırmalar sırasında, Haydarpaşa-İzmit Demiryolu Hattı’nın ve güzergâh içerisinde bulunan istasyon yapılarının inşa tarihleriyle ilgili çeşitli belgelere ulaşılmıştır. Bu belgeler dikkatlice incelendiği zaman Derince’de bulunan gar binası ve diğer yapılarla ilgili ilk bilgilere, limanın yapımına müteakip dönemde rastlanılmaktadır. Derince Gar Binası’nın, Almanlara 1892 yılında limanın yapımıyla ilgili verilen imtiyaz sonrasındaki bir tarihte yapılmış olması kuvvetle muhtemeldir.

Derince Gar Binası ve İstasyon Oteli’nin Restorasyon Projesi Müellifi Mimar Bahadır Bozdağ, TCDD Yol Dairesi Arşivi’nde yaptığı incelemeler sonrasında; Anadolu Demiryolları’nda 3 tip gar binası modeli bulunduğunu, Derince’de bulunan gar binasının 3. tip modele göre yapılmış bir yapı olduğunu, İzmit-Ankara güzergâhı üzerinde yer alan İnönü, Karaköy, Beylikova ve Beylikköprü istasyon binalarıyla benzeştiğini belirtmektedir. 3.tip gar binaları iki katlı olup, genelde ana kütlenin yanına eklenmiş tek katlı ambar yapısından oluşmaktadır. Zemin katlarda giriş, bekleme salonu, gişe, hareket memuru, şef odası bulunurken üst katlarda lojman bulunmaktadır. Tek katlı ek yapılarda ambar, tesisat odası ve demirbaş odaları olabilmektedir. Derince Gar Binası’nın planı da bu özelliklerle uyuşmaktadır.

Derince Liman Kompleksi’nin kuzeyinde yer alan Derince Gar Binası, dik çatısı, söveli pencere ve kapıları, profilli kat silmeleri ile dönemin 19. yüzyıl Neo-Klasik Alman üslup özelliklerini yansıtmaktadır. Yapıda ana malzeme olarak taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapıya inşa edildiği dönemden sonra, farklı zamanlarda bazı yapı üniteleri eklenmiştir. 1954 yılında yapıya eklenen ambar bu ilavelerden birisidir.

TCDD ile yapılan protokol sonrası Derince Belediyesi tarafından restorasyon projeleri hazırlanan gar binasının, 2011/2012 yılları arasında restorasyonu yapılmıştır. Anadolu Bağdat Demiryolu’nun nadir yapılarından birisi olan Derince Gar Binası’nın üst katı Derince Belediyesi Zabıta Karakolu, zemin katı ise TCDD yolcu bekleme salonu olarak hizmet vermektedir.

KAYNAKÇA

Cemil Öztürk, “Tanzimat Devrinde Bir Devletçilik Teşebbüsü: Haydarpaşa-İzmit Demiryolu”, Çağını Yakalayan Osmanlı, IRCICA, İstanbul, 1995, s. 271-278; Yonca Kösebay Erkan-Zeynep Ahunbay, “Anadolu Demiryolu Mirası ve Korunması”, İTÜ Dergisi/a, C. 7, S. 2, İstanbul, 2008, s. 17; Yonca Kösebay Erkan, Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2007, s. 127; Kocaeli İli, Derince İlçesi, Deniz Mahallesi, 76 Pafta, 95 Ada, 13 Parselde Bulunan Tescilli 6 Nolu Demiryolu Yapısı Restitüsyon Raporu, (haz. Bahadır Bozdağ), Kocaeli, 2010, s. 8; Atilla Oral, “Atatürk’ün Kocaeli Ziyaretleri Üzerine”, Özgür Kocaeli gazetesi (Pazar Eki), Kocaeli, 27 Temmuz 2003, s. 11; Volkan Şenel, Tarihi Yönüyle Derince, Kocaeli, 2012, s. 134-136; Cemalettin Özbay, “Haydarpaşa-İzmit Demiryolu Hattının Tarihçesi”, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi Bülteni, Sayı: 46, Kocaeli, 2001, s. 2-3; Kemal Beydilli, “Bağdat Demiryolu”, DİA, C. 4, İstanbul, 1991, s. 442-444; Atatürk’ün Kocaeli Ziyaretleri/Kent ve Konuğu (haz. Mehmet Sarıoğlu-Esma Torun-Şener Aksu-Kazım Çelik), Ankara, 2013, s. 40-51.

Volkan ŞENEL