Derince’deki Endüstri Mirası

Lokomotifin 1804 tarihinde icadı ile ulaşım sistemleri değişmeye başlamıştır. Demiryolu ve tesisleri 19. yüzyılda inşa edilmeye başlamış 20. yüzyılda ise demiryolu uzunluğu artmıştır. 1860 yılında Avrupa’nın toplam demiryolu uzunluğu 51.800 km iken bu sayı 1914 yılında 390.000 km olmuştur. Osmanlı İmparatorluğunda da demiryolu inşa faaliyetleri görülmektedir. Anadolu’da inşa edilen ilk demiryolu hattı 1856 yılında Osmanlı Hükümeti ve İngiliz Şirketi arasında yapılan anlaşma ile başlanan ve 1890’da tamamlanan İzmir-Aydın hattıdır.

Haydarpaşa-İzmit hattı ise 1871-1873 yılları arasında tamamlanmıştır. Böylece denizyolu ve demiryolunun beraber çalıştığı tesisler kurularak kıyı hattında üretilen ürünlerin ticareti gerçekleşmiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra da demiryolu inşası devam etmiştir ve önemli tesisler kurulmuştur. 1915 yılında Denizli’de kurulan ahşap emprenye tesisinden sonra 1930 yılında Derince Travers Enjekte Fabrikası ve 1956 yılında Bolu’da emprenye tesisi demiryolu inşasında kullanılmak üzere gerekli ahşap malzemelerin üretimi ve dayanımını artırmak için inşa edilmiştir. Günümüzde, hızlı tren teknolojisine uyum sağlamak amacıyla ahşap traversler terkedilmiş olup beton travers tercih edildiğinden bu tesislerde üretim durmuştur.

Derince Travers Enjekte Fabrikası’nın yapımına 1930 yılında Borsig adında Alman firması tarafından başlanmıştır. Fabrika 1931 yılında faaliyete geçmiş, kesin kabulü yapılıncaya kadar Alman ustalar tarafından işletilmiştir. Fabrikanın faaliyeti 2001 yılında durdurulmuştur. Yapının güneyinde vagon bakım atölyesi, doğusunda tescilli trafo yapısı, kuzeyinde tek katlı Demirspor tesisleri, batısında ise açık depolama alanları bulunmaktadır. Yapının güneydoğu cephesine bitişik olarak beton traversler, güneybatı cephesine bitişik olarak ise yükleme elemanları depolanmıştır. Enjekte tesisi Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu’nun 16.06.2009 tarih ve 918 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmiştir. 2014 yılında alınan kararla da 39 yıl boyunca Safiport yönetimine geçmiştir.

Mimari özelliklerine bakılacak olursa yapı beş mekândan oluşmaktadır. Girişi kuzeydoğu cephesindendir. Giriş mekânı traverslerin basınçlı tanklar içine yerleştirildiği alan olup mekânın kuzeydoğusunda duvar bulunmamaktadır. İki adet 2.20 m çapındaki enjekte tankı -1.24 m kotuna, iki adet tank +3.07 m oturmaktadır. Mekânda herhangi bir tavan kaplaması bulunmayıp döşemesi beton şaptır. Kuzeydoğusunda bulunan kagir ayak, moloz taş örgülüdür. Kagir ayak üzerinde betonarme lentolar bulunmaktadır. Mekânın güneybatı duvarı üzerinde1.24 kotunda tankların olduğu daha büyük bir mekâna açılan ahşap ve metal kapı bulunmaktadır. Girişten dört adet kimyasal tankın bulunduğu mekâna geçilmektedir. Üstte bulunan iki adet tank altta bulunan enjekte tanklarının basıncını artırmaya yarayan kimyasal tankı iken alttaki tanklar ahşapların içine konduğu enjekte tanklarıdır. Mekânın kuzeybatı duvarı paralelinde 120 cm genişliğinde döşeme bulunmaktadır. Üst katta bulunan tankları kısa yönde atılmış 6 adet NPI 400’lük kiriş taşımaktadır. Bu mekânın döşemesi desenli mozaik kaplama olup tavan kaplaması bulunmamaktadır. Üstte bulunan tankların bakım kapakları mekânın güneybatısında +2.18 kotunda bulunan metal döşemeye açılmaktadır. Güneybatı duvarına bitişik olan bu döşemeye kuzeybatısında bulunan metal gemici merdiveni ile çıkılmaktadır. Tankların bulunduğu ana mekânın güneybatısında giriş mekânının simetriği olan traverslerin kreozot ile işlem gördüğü tankların içinden çıkarıldığı alan vardır.

Traverslerin tanklardan alındığı alanın kuzeybatısında yakın zamanda imal edilmiş olan emprenye tanklarının yerleştirildiği alan bulunmaktadır. Mekânda iki adet tank bulunmakta olup bir adet tank sökülmüştür. Sökülen tankın beton kaidesi yerinde durmaktadır. Mekânın güneybatı duvarı üzerinde 1 adet sürme metal kapı, kuzeydoğu duvarı üzerinde bir adet ahşap kapı, kuzeybatı duvarı üzerinde bir adet metal kapı bulunmaktadır. Mekânın tavan kaplaması bulunmamakla beraber döşemesi şaptır. Makaslı olan ahşap çatının mahyasında ışık feneri bulunmaktadır.

Tankların bulunduğu mekânın kuzey doğusunda kompresör odası bulunmaktadır. Bu alanda silindirik kompresör ve hammadde tankları yer almaktadır. Kare bir mekân olup tüm duvarlarda birer adet kapı bulunmaktadır. Güneybatı duvarı üzerinde kapı boşluğu bulunmaktadır. Kuzeybatı duvarı üzerinde bulunan kapı, çift kanatlı ve metal olup diğer kapılar tek kanatlı ahşap kapıdır. Mekânın doğu köşesinde hammadde tankları, batı köşesinde silindirik kompresör bulunmaktadır ve döşemesi desenli karo mozaik olup tavanı ahşap kaplamadır. Kompresör odasının Derince Travers Enjekte Fabrikası doğusunda ve girişin kuzeyinde atölye mekânı yer almaktadır. Bodrum katında kimyasal madde deposu bulunmaktadır. Mekânın güney köşesinde su deposu bulunmaktadır. Kuzeybatı duvarı üzerinde metal sürgülü kapı, güneybatı ve güneydoğu duvarları üzerinde birer adet ahşap kanatlı kapı bulunmaktadır. Döşeme karo mozaik kaplama olup tavan kaplaması bulunmamaktadır.

Yapının kuzeydoğu cephesi sıvalı ve boyalıdır. Dört adet pencere içeren cephenin güneyinde iki adet travers yükleme boşluğu bulunmaktadır. Mahya altında iki adet sekizgen ahşap sabit pencere bulunmaktadır. Güneydoğu cephesi sıvalı olup beş adet ahşap doğrama içermektedir. Emprenye tanklarının olduğu mekânın hizasında cephe kotu azalmakta ve bu cephede pencere bulunmamaktadır. Cephede yağmur oluğu bulunmamakla beraber saçaklar asbest levha kaplıdır. Sıvalı ve boyalı güneybatı cephesi iki kademeli olup emprenye tanklarının olduğu mekânın güneybatı duvarı önde ve tek kat yüksekliğinde; ana mekânın güneybatı cephesi daha arkada ve iki kat yüksekliğindedir. Ana tank mekânının güneybatı duvarı önünde, tek yöne eğimli asbest levha çatı ile örtülü travers yükleme bölümü bulunmaktadır. Bu bölüm üzerinde kuzeydoğu cephesine simetrik mahya altında iki adet sekizgen ahşap pencere bulunmaktadır. Öndeki cephe hizasında ise mahya hizasında bir adet sekizgen sabit ahşap pencere bulunmaktadır.

Kuzeybatı cephesi, güneydoğu cephesinin simetriği olarak iki kademelidir. Cephe önünde tek katlı ek kimyasal tank binası vardır. Cephede üç adet metal sürgülü kapı iki adet ahşap doğrama bulunmaktadır. Cephede yağmur oluğu bulunmamaktadır. Yapının çatısı ahşap makaslı çatı olup üzeri asbest levha kaplıdır. Her iki çatı alanında da mahyada ışık bulunmaktadır. Yapı duvarları tuğla hatıllı moloz taş örgülü olup duvarlar sıvalıdır. Bu duru, zemine yakın duvar alanlarında sıva dökülen alanlardan ve kısmi raspa edilen alanlardan anlaşılmıştır. Pencere ve kapı açıklıkları betonarme lentolar ile geçilmiştir. Geniş ve yüksek pencere ve kapı boşlukları yığma yapı taşıyıcı prensiplerine uymasa da yapıda önemli bir yapısal hasar bulunmamaktadır. Çatlaklar yüzeysel ve sıva boyutunda olup yapısal çatlağa rastlanmamıştır. Yapısal olarak oturma, düşeyden ayrılma, yarılma gibi hasarlara rastlanmamıştır. Günümüzde yapı kullanılmamaktadır.

KAYNAKÇA

Bahadır Bozdağ, Derince Travers Enjekte Fabrikası Restitüsyon Raporu, İzmit, Kocaeli, 2015; Bahadır Bozdağ, Derince Travers Enjekte Fabrikası Rölöve Raporu, İzmit, Kocaeli, 2015; Esra Eres, Yeniden İşlevlendirilen Endüstri Yapılarında Aktif-Pasif Enerji Sistemlerinin Dönüşümü: Derince Travers Enjekte Fabrikası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, 2019; Yonca Kösebay Erkan, Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2007; Nurdan Kuban, Yeşilköy Tren İstasyonu Yapılar Grubu Restorasyon Projesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2002; İsmail Yıldırım, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları Ankara, 2001.

Emre KİSHALİ