Kocaeli’de Ulaşım

Kocaeli, Marmara Bölgesi’nin doğusunda İzmit Körfezi’ni çevreleyen iki yarımadada Karadeniz ve Marmara Denizi kıyılarında yer alan doğal bir liman şehridir. Marmara Denizi’nin doğusunda Anadolu anakarası içine derin bir şekilde sokulmuş olan İzmit Körfezi, Kocaeli’de limanların kuruluşuna ve deniz taşımacılığına elverişli şartlar yaratır ve bölgeyi kara ve denizyollarının bağlantı noktası konumuna getirir. Antik dönemden itibaren Anadolu ticaret ağı içinde İstanbul’a ulaşan yollar üzerinde bir aktarma merkezi olan bölge, hem askeri hem de ticari taşımacılıkta önemli bir geçiş yeridir. Btynia-Pontus Eyaleti’nin Asya ile ticari ilişkileri sayesinde kara yoluyla bölgeye gelen yükler, Kocaeli’nin Karadeniz ve körfez limanlarından çeşitli limanlara nakledilmekteydi. Bizans döneminde bölgeden yaş sebze ve meyve, ipek, deri, kürk, şarap, kereste, kireç, tuz, silah, çeşitli madenler ve köleler denizyoluyla taşınmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girdikten sonra başkent İstanbul’a ulaşımda ve başlıca ihtiyaç maddelerinin aktarılmasında kolaylık yaratması nedeniyle körfez limanları gelişti. Kocaeli limanlarından kireç, taş, mermer, demir, odun, odun kömürü, canlı hayvan, kereste, gemi malzemeleri, ipek, keten, pamuk, yün, deri, toprak ve cam eşya, tuz, arpa, buğday, pirinç, meyve ve sebze taşımacılığı yapılırken, binek hayvanlarının ve yolcuların körfez geçişinde de gemiler kullanılmaktaydı. İstanbul’dan Kocaeli’ye taşımacılık yapan, içlerinde mavna türü büyük yük gemilerin de bulunduğu Osmanlı ticaret gemilerinin sayısının 1000 kadar olduğu kaynaklarda geçmektedir. İzmit, Hersek, Kerpe, Kazıklı, Darıca, Karamürsel ve Dil İskeleleri en yoğun iskelelerdi. Karamürsel ve İzmit limanında gümrük idaresi bulunmaktaydı. 19. yüzyıl itibariyle Fransız, İngiliz, Rus ve Alman buharlı ticaret gemileriyle Kocaeli’ye yapılan deniz taşımacılığında yük ve yolcu miktarı arttı. İzmit ve Darıca iskeleleri yabancıların kullanımına açıldı, Kerpe limanı ise özellikle Rus ticaret gemileri tarafından kullanılmaktaydı. 19. yüzyılın sonlarında İzmit limanından yaklaşık 32 milyon frank değerinde ihracat, 5,5 milyon frank değerinde ithalat olmak üzere, yıllık toplam 37,5 milyon frank değerinde dış ticaret taşıması denizyoluyla yapılmaktaydı. Denizyoluyla tahıl, koza, keten, tiftik, deri, tütün, haşhaş, şarap, meyve ve sebzeler, odun kömürü, şeker, petrol, madenler ve makine gibi yüksek tonajlı yükler İngiliz ve Fransız bayraklı büyük tonajlı buharlı gemilerle taşınmaktaydı. İzmit Körfezi’nde Fransız Compaigne Des Messageries Maritimes, Avusturya Macaristan Lloyd Austriaco Triestino, Alman Deutsche Levante Linie yabancı denizcilik şirketleri ve Tersane-i Amire, Fevaid-i Osmaniye Kumpanyası, İdare-i Mahsusa ve Seyr-i Sefain İdaresi vapurlarıyla tarifeli seferlerle yolcu ve eşya taşımacılığı yapmaktaydı. Bahriye Nezareti’ne bağlı olarak 1909 yılında kurulan Kocaeli Liman Başkanlığı Kocaeli’deki denizcilik faaliyetlerinden sorumlu kuruluş olarak görev yapmaya başladı. Bu dönemde Kocaeli İstanbul arasında İkbal-i Bahri şirketinin vapurlarıyla ulaşım sağlanmaktaydı. Cumhuriyet’in kurulmasından sonra Türkiye Seyr-i Sefain İdaresi altında çalışmak üzere İstanbul İzmit arasında oluşturulan hatla haftada 3 gün karşılıklı seferler başlatıldı; vapurlar Yalova, Karamürsel, Ereğli, Değirmendere ve Kazıklı’ya uğradıktan sonra İzmit’e ulaşmaktaydı. 1950’li yıllardan sonra otoyolların yapılmasıyla, daha önce ulaşımda yoğun olarak kullanılan deniz ulaşımının önemi azaldı. 1960’li yıllardan sonra ise bölgenin sanayileşmesiyle dış ticaret taşımalarının artması deniz, kara ve demiryolu taşımacılığını entegre hale getirdi. Özellikle Yarımca’da kurulan İPRAŞ (İstanbul Petrol Rafinerisi Anonim Şirketi) tesislerinin faaliyete geçmesiyle körfezdeki deniz trafiği büyük tonajlı tankerlerin gelişiyle ticari yük taşımacılığı arttı. Sonraki yıllarda bölgede Ford Otosan, Hyundai Assan, Honda, ToyotaSA gibi işletmelerin açılması ve otomotiv sanayinin gelişimiyle ise körfezden Ro-Ro taşımacılığı yapan uluslararası denizyolu hatları işlemeye başladı.

Türkiye’de, dış ticarete yönelik taşımacılık büyük oranda denizyolu ile yapılmaktadır. Kocaeli, Marmara Denizi’nde karadan 129,7 km uzunluğunda kıyı hattına sahip olup, İzmit Körfezi’nin hinterlandı Kocaeli ilinin yanı sıra komşu illeri de kapsamaktadır. Körfez limanları başta İstanbul olmak üzere Sakarya, Yalova, Bursa, Bilecik, Düzce, Bolu ve hatta Ankara’ya uzanan bir alanda deniz taşımacılığına hizmet sunmaktadır. Günümüzde körfez çevresinde kamuya ve özel kuruluşlara ait 41 ulusal uluslararası liman ve 10 şehir içi yolcu iskelesiyle deniz ticaretine hizmet verirken, Kuzey Güney ve Doğu Batı ulaştırma koridorları için elverişli bir konumda yer alan Kocaeli limanları denizyolu taşımacılığında Türkiye’nin en önemli limanı haline gelmiştir. 2020 yılı verilerine göre Kocaeli limanlarında, 11,6 milyon ton kabotaj, 64,8 milyon ton dış ticaret olmak üzere toplam 76,5 milyon ton elleçleme yapılmıştır. Limanlardan 8.976 uluslararası sefer yapan gemi hizmet almış, konteyner taşımalarında ise 1,8 milyon TEU elleçleme yapılmıştır. Bu taşıma miktarlarıyla Kocaeli Türkiye’nin en yüksek işlem gören limanıdır. Kocaeli limanlarında elleçlenen yüklerin, 63,9 milyon ton (%83,6) dış ticaret yükleri içinde 24,1 milyon ton ihracat ve 39,8 milyon ton ithalat yükleri, 11,6 milyon tonunu (%15,2) kabotaj yükleri ve 932 bin tonunu (%1,2) transit yükler oluşturmaktadır. Konteyner taşımalarında 834 bin TEU ihracat, 813 bin TEU ithalat, 67 bin TEU kabotaj ve 86 bin TEU transit taşıması gerçekleşmiştir. 8.976 uluslararası sefer yapan geminin toplam hacmi 146,5 milyon grostondur. Ro-ro taşımacılığında ise Kocaeli Zeebrugge hattında 646, Kocaeli Bremerhaven hattında 123 araç ile toplam 769 araç taşınmıştır. Autoport, Ford Otosan, Efesanport, Safi Derince limanlarından 413 bin gelen, 593 bin giden olmak üzere 1 milyon otomobil ve diğer araçlar yurtdışı bağlantılı hatlarda taşınmıştır. Kocaeli kabatoj hatlarında Eskihisar Topçular arasında 3,7 milyon araç, Derince Tekirdağ hattında 1.276 araç taşınmıştır. Eskihisar Topçular hattında 19,9 milyon yolcu, Eskihisar Altınova hattında 332 bin yolcu, İzmit Körfezi şehiriçi denizyolu hatlarında 282 bin yolcu taşınmıştır. Ayrıca İzmit Körfezi’nde İstanbul Deniz Otobüsleri (İDO), İstanbullines A.Ş, Dentur Avrasya A.Ş Kocaeli il sınırları dışında kalan yerlerde yolcu, araç ve yük taşımacılığı yapmaktadır.

Ro-ro hatlarında bölgedeki otomotiv sanayi üretimi nedeniyle yükleme ağırlıklı işlem yapılmaktadır. Evyap, Yılport, Ford Otosan, Autoport limanlarında araç elleçleme hizmeti verilmektedir. Bu oranlar üzerinden değerlendirildiğinde Kocaeli uluslararası nitelikle ithalat ağırlıklı liman özelliğiyle Türkiye’nin en fazla yük elleçlenen limanıdır. Bölgede imalat sanayi ağırlıklı üretim yapan işletmelerin ithal girdiler kullanması, denizyoluyla yapılan ithalatın hacmini artıran etkenlerin başında gelmektedir. Bununla birlikte bölgenin gerçekleştirdiği ihracatın büyük kısmı imalat sanayi ürünlerinden oluşmaktadır. En fazla taşınan yükler kömür, çimento, orman ürünleri, petrol ve yan ürünleri, maden cevheri, kimyasallar, tahıl, demir çelik ürünleridir. İlde ve Kocaeli limanlarından yararlanan çevre illerde üretim yapan işletmeler ihracat/ithalat işlemleri için denizyolunu kullanmaktadırlar. İlden denizyoluyla yapılan ihracatta Batı Avrupa, Doğu Avrupa, Afrika, Orta Doğu, ABD, Asya, Güney Amerika ülkeleri yer alırken; ithalatta ise Batı Avrupa, Doğu Avrupa ve Asya, Afrika, Orta Doğu ülkeleri pay almaktadır. Limanların elleçleme kapasitelerine göre ilçeler bazında değerlendirildiğinde Körfez, Derince, Dilovası, Başiskele, Darıca, Çayırova, İzmit, Gölcük olarak sıralanmaktadır ve Körfez ve Dilovası ilçelerinin il genelindeki deniz taşımacılığı yük elleçlemelerinin %85’ini karşıladığı görülmektedir. Yük çeşitlerine bakıldığında ise sıvı yükte Körfez; kuru yükte, genel kargoda ve konteynerde Dilovası; Ro-Ro’da Derince ve Gölcük ilçeleri elleçleme miktarlarında öne çıkmaktadır. Kocaeli limanlarından Derince, Tüpraş, Poaş, Rota, Gübretaş, Evyapport limanları demiryolu denizyolu entegre altyapısına sahiptir. Karayolu transit taşımaları ise TEM Otoyolu, D-100 ve D-130 yolundan yapılmaktadır ve Kuzey Marmara Otoyolu’nun tamamlanmasıyla ise denizyolu

karayolu bağlantısı güçlenecektir. 2023 yılında İzmit Körfezi Liman Bölgesi’ndeki elleçleme miktarının 100 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir. Ortaya çıkacak ihtiyaç doğrultusunda özellikle kuru yük, sıvı yük, genel kargo ve konteyner taşımalarında limanlarda kapasite artırımı gerekmektedir.

1997 yılından itibaren Kocaeli Büyükşehir Belediyesi bünyesinde Deniz Ulaşım Şube Müdürlüğü tarafından sürdürülen şehiriçi denizyolu yolcu taşımacılığı İzmit Körfezi çevresinde yer alan iskeleler arasında gerçekleştirilmektedir. 2 adet yolcu vapuru (Atatürk ve Karamürsel Alp) ve 3 adet yolcu teknesi (Murtazoğlu 1 Ada Tur Mavi Marmara 2) ile İzmit 1 Mart, Gölcük, Değirmendere, Halıdere, Ulaşlı, Ereğli, Karamürsel, Derince, Tütünçiftlik, Yarımca, Hereke ve Darıca İskeleleri arasında karşılıklı tarifeli seferlerle taşımacılık yapılmaktadır. Belirlenen 4 hatta kış aylarında günlük 88 sefer, yaz aylarında günlük 92 sefer yapılmakta olup, günlük yolcu sayısı 1.000 3.000 arasında değişmektedir. Yaz sezonunda tarifeli seferlerin dışında hafta sonları Mehtap Turları ve Büyükada Gezileri kapsamında yolcu taşımacılığı yapılmaktadır. 2020 yılı denizyoluyla taşınan toplam yolcu sayısı 260 bin olup, her geçen yıl bu miktar artmaktadır. Ayrıca İzmit Körfezi’nde gemi ve deniz araçlarından kaynaklanan kirliliğe ilişkin, kontrol, denetleme ve idari yaptırım kararı verme Kocaeli Büyükşehir Belediyesi yetkisindedir. Bu amaçla 1 Deniz Kirliliği Kontrol Gemisi, 1 Deniz Uçağı, 1 Kontrol Botu (Tekne) ve 2 Deniz Süpürgesi ile çalışmalar yürütülmektedir.

Kocaeli’de deniz taşımacılığı sektöründe Deniz Ticaret Odası’na kayıtlı üye sayısı 245 olup, çok sayıda armatör, 84 denizcilik acentesi, kumanya firmaları, nakliyeciler, gözetim ve ekspertiz firmaları, tersaneler, bunkering (yakıt) firmaları, forvarder ve taşıma komisyoncuları, 5 resmi ve özel eğitim kurumu, gümrük, kılavuzluk ve römorkaj firmaları, 41 liman işletmesi yer almaktadır. Deniz taşımacılığının ildeki ortak sorunu olarak; evrak ve izin işlemleri sürelerinin uzunluğu nedeniyle gümrükte bekleme yaşanması (bürokratik engeller) ve kuru liman (dryport) alanı yetersizliği (depolama alanı yetersizliği nedeniyle ithalat/ihracat yüklemelerinde beklemeler yaşanması), denizyolu demiryolu karayolu bağlantılarının yetersiz kalması, limanların uzmanlaşmada eksiklikleri, şehiriçi taşımacılıkta talep düşüklüğü olarak belirlenmiştir. İl, körfez etrafında konumlanmış olması rağmen imar yapılanması ve şehirsel fonksiyonlarının dağılımı kıyılar arasında karşılıklı ulaşım talebinin düşük düzeyde kalmasına neden olmaktadır. Deniz yolcu taşımacılığının istenilen düzeye ulaşması için ildeki bütün ulaşım sistemleri ile bütünleşmeyi sağlayacak şekilde iskeleler ve araçlar geliştirilmeli, modernleştirilmeli ve kapasiteleri artırılmalıdır.

KAYNAKÇA

Ayşe Çalık Ross, Antik İzmit-Nikomedia, Delta Yayınları, İstanbul 2007, s. 61; Osman Öndeş, Vapur Donatanları ve Acenteleri Tarihi, İstanbul 2013, s. 79-86; Vital Cuinet, La Turquie d’Asie Géographie Administrative, Paris 1894; Denizcilik Genel Müdürlüğü 2020 İstatistikleri; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi 2020 Faaliyet Raporu; Deniz Ticaret Odası 2020 Deniz Sektörü Raporu; Kocaeli Liman Başkanlığı https:// kocaeliliman.uab.gov.tr/

Yasemin NEMLİOĞLU KOCA