Demirciler Mahallesi’nde XIX. Yüzyıl Ortalarında Yaptırılmış Hamam
Kocaeli ili Gebze ilçesine 14 km uzaklıktaki Demirciler Beldesi’nde, Çeşme Sokak’ta bulunmaktadır. Moloz taş malzemeden inşa edilen hamam, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve su deposu bölümlerinden oluşmaktadır. Yapı dıştan 7.50x5.65m ölçülerindedir. Kuzey cephesi 7.50 m, batı cephe 5.25m, doğu cephe ise 4.00 m genişliğindedir. Çevreye göre yüksek bir yerde inşa edilen hamamın dört cephesi sağırdır. Hamamın güney batı köşesinde “L” şeklinde bir kademelenme yapılmıştır. Ilıklık mekânının dışarı taşırılan güneybatı köşesi ise pahlanarak yumuşatılmıştır.
Günümüzde, kitabesi olmayan yapının tarihi ve banisi bilinmemektedir. Bölgede yapılan araştırmalar neticesinde ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki mevcut belgelerden hareketle yapıyı tarihlendirmek mümkün olabilmiştir. Hamamın hemen yakınında 1232/1816 tarihli bir çeşme kitabesi bulunmaktadır. Unkapanı tüccarlarından İsmail Ağa tarafından yaptırılan çeşme 1982 yılında yıktırılmıştır. Ancak yıkılan bu çeşmenin kitabesi günümüze ulaşabilmiştir. Çeşmeye bitişik olarak yaptırılan Demirciler Beldesi Camii ile ilgili olarak da Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan belgeden hareketle 1837-1838 tarihinde yapının mevcut olduğu anlaşılabilmektedir. Cami yıktırılarak 1990 yılında yerine günümüzdeki cami yaptırılmıştır. Her iki yazılı belgeden hareketle hamamın 19. yüzyıl başları ile 19. yüzyıl ortalarında yaptırılmış olduğunu söyleyebiliriz.
Hamamın kuzey cephesi ekseninde bugün yıkılmış olmakla beraber temel izlerinden doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı bir soyunmalık mekânı olduğu anlaşılmaktadır. Soyunmalık bölümü üst örtüsü ve beden duvarları yıkıldığından dolayı bu bölümün örtüsü ve cephelerinin düzeni hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz.
Yapının içerisine kuzey cephede yer alan, 0.80m. genişliğinde 1.60 m yüksekliğinde, yuvarlak kemerli bir kapı ile hamamın ılıklık bölümüne girilmektedir. 2.30x2.30 m ölçülerinde kare bir mekân olan ılıklık kısmının üzeri kubbe ile örtülüdür. Kubbenin zeminden yüksekliği 3.30 m olup, dairevi formlu tepe pencereleri ile aydınlatılmaktadır. Ilıklık bölümünün duvarlarının üst seviyeleri ve kubbesi yer yer tahrip olmuştur. Ilıklık bölümündeki duvarların üst bölümünde dolaşan künk yuvaları dikkat çekmektedir. Duvarlarda bulunan künk yuvaları, 0.12 m genişliğindedir. Ilıklık mekânının giriş kapısının sağında bir; güney duvarında ise üç sıra künk yuvaları görülebilmektedir. Doğu cephesinin kuzeye yakın bölümünde yer alan bir giriş kapısı ile hamamın sıcaklık bölümüne girilmektedir. 3.30x3.30 m ölçülerinde kare bir mekân olan sıcaklık bölümünün üzeri de kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Sıcaklık kısmı ılıklık kısmına nazaran 1.00 m daha geniş ve kubbesi daha yüksektir. Bu sadece yapının içerisinde değil, dışarıdan da rahatlıkla izlenilebilmektedir.
Sıcaklık mekânının kubbesi, ılıklık mekânına göre daha sağlam durumdadır. Kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Sıcaklık bölümü kubbesine, merkezde bir, ikinci sırada dört, üçüncü sırada ise sekiz adet tepe penceresi açılmıştır. Sıcaklık bölümü duvarlarına 0.50 m ve 0.24 m genişliğinde künkler yerleştirilmiştir. Sıcaklık mekânının güney duvarının ortasından 0.62x0.49 m ölçülerinde 0.51 m derinliğindeki dikdörtgen formlu pencere, yapının su deposuna açılmaktadır. Sıcaklık bölümünün duvarına bitişik olarak yapılmış ve ona bir kontrol penceresi ile bağlanmış bulunan su deposu tonozla örtülmüştür. Dikdörtgen planlı olarak tasarlanarak su deposu iki kısma ayrılmıştır. Büyük ölçüde üst örtüsünün yıkılmasından dolayı moloz taş ve toprakla dolmuş olan su deposunun zemini güçlükle seçilebilmektedir.
Ortada bulunan bir ayırıcı duvar vasıtasıyla iki birime ayrılmıştır. Su deposunun doğu tarafı 1.01x1.50 m ölçülerinde elips formunda iken, batı tarafı 1.01x2.61 m ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. İki birim birbirinden 0.32 m kalınlığında bir duvarla ayrılmaktadır. Su deposu doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plana sahiptir. Su deposunun altında ocak ağzının açıldığı, hem hamamın hem de suyun ısıtılmasını sağlayan külhan bölümü bulunmaktadır. Ancak bu bölüm toprakla kapandığı için sadece duvardaki sivri kemerli açıklığın bir bölümü görülmektedir. Hamamın örtü sisteminde tonoz ve kubbe kullanılmıştır. Su deposu beşik tonoz ile örtülü iken, ılıklık ve sıcaklık mekânları ise troplarla geçilen birer kubbeyle örtülüdür. Yapıda moloz taş ve harç kullanımı görülmektedir. Moloz taş malzeme, cephelerde ve örtü sisteminde kullanılmıştır. Farklı boyutlardaki moloz taşların düzensiz bir teknikle uygulandığı görülmektedir. Yapının ılıklık bölümü ile sıcaklık bölümlerinde moloz taş kullanılmış, duvar yüzeyleri ise beyaz kireç harcı ile sıvanmıştır.
Demirciler Beldesi Hamamı gerek tarihi değeri gerekse plan ve mimari özellikleri açısından korunması gerekli bir kültür varlığıdır. Yapının vakit geçirilmeden bir an önce tescil edilmesi, restorasyon projelerinin hazırlanarak kaybettiği değerlerin geri kazandırılması gerekir. Aksi halde bu mütevazi eser gelecek nesillere ulaşmadan yok olmayla karşı karşıya kalacaktır. Gerekli müdahaleler yapılarak halkına hizmet için işlevliğini tekrar kazandırmak gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Atatürk Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2012, s. 192-195; Ahmet Yavuzyılmaz, “Gebze’nin Demirciler Beldesinde Bilinmeyen Bir Hamam Yapısı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi/Journal of the Fine arts Institute (GSED), S. 28, Erzurum, s. 105-117.
Ahmet YAVUZYILMAZ