Kocaeli Maliye İdaresi

Osmanlı resmî terminolojisinde “Bab-ı Defteri” olarak da anılan Defterdarlık müessesesinin, tam olarak ne zaman kurulduğu belli olmamakla birlikte, II. Beyazid döneminden itibaren mali işlerden sorumlu birim olarak tanımlanır. “Defter” ve “dar” kelimelerinin birleşiminden oluşan “defterdar” kelimesi “defter tutan” anlamına gelmektedir. Osmanlılar kurum adını İlhanlılardan almıştır. Defterdarın görevi padişahın malını (hazine-i hassa) korumak bununla ilgili her türlü mali işlere bakmaktır. Defterdarlık müessesesi II. Beyazıd döneminde Anadolu ve Rumeli Defterdarlığı, Arap ve Acem Defterdarlığı şeklinde üç kısma ayrılmıştır. Rumeli’deki, Başdefterdar, diğerleri Şıkk-ı Sani, Şıkk-ı Salis şeklinde adlandırılırdı. Başdefterdar Divan toplantılarına katılırdı. Divan’da alınan kararlar Mühimme, Ruus, Tahvil, Maliye vb. defterlere kaydolunurdu. Osmanlı devletinin en büyük idari birimini oluşturan eyaletler ve onlara bağlı sancaklar defterdarlar açısından önem taşır.

XVI-X-VII. yüzyıllarda fethedilen yerlerle eyalet sayıları da artmıştır. Defterdarlık, Hazine ya da Kenar, Mal ve Tımar defterdarı şeklinde taksim edilmiştir. Hazine ve Mal Defterdarları, padişah haslarıyla ilgilenirken, Tımar Defterdarları, tımar teşkilatı olan sancakların kayıtlarını tutardı. Ayrıca yine Defterdarlığa bağlı ruznamçe, baş muhasebe (başdefterdar), mukataa vb. ayrı kalemler oluşturulmuştur.

Kocaeli ili, 1337’de fethedildikten sonra yönetimi Süleyman Paşa’ya bırakılmış, XV. ve XVI. yüzyıllarda farklı tarihlerde Anadolu, Hüdavendigar (Bursa) Beylerbeyiliği’ne ve Derya Kaptanlığı’na (Cezayir-i Bahri Sefid) bağlı sancak konumundadır. Bu idari sistemde, sancak beyi (mütesellim), kadı, naip, kethüda, yeniçeri serdarı şeklinde bir hiyerarşi vardır. Defterdarlık ise eyaletlere verilirdi. Defterdarlar, arazi ve mülk tasarrufunda bulunabilir, vakıf kurabilir, cami, çeşme vb. yapıtlar inşa edebilirdi. Bu bağlamda İmaret ve Abdüsselam Cami’leri, XVI. yüzyılda İzmit’te görevlendirilen Anadolu Defterdarı Abdüsselam Efendi tarafından yaptırılmıştır. Abdüsselam Efendi aynı zamanda vakıf, zaviye ve çeşmeler inşa ettirmiştir. XVIII. yüzyılda yine Anadolu defterdarlarından Hüsam Bey’in Yalova’da vakıf kurduğu, cami ve arazileri vakfettirdiği tespit edilmiştir.

Kocaeli ve bağlı olduğu eyalete (Beylerbeyiliği) yapılan memur tayinleri ve isimleri, Mühimme, Tahvil ve Ruus Defterlerinden, yapılan değişiklikler ise Sancak Tevcih Defterlerinden takip edilebilir. Ayrıca XVII. yüzyılda arşiv belgelerinde isim belirtilmeden diğer sancak adları ile birlikte “İznikmid kadılarına ve defterdarlarına” şeklinde gönderilen resmi yazışmalar mevcuttur. Yazışmalar çoğunlukla mali konular olup, Mühimme, Ahkâm, Evkaf-ı Hümayun, ya da Maliyeden Müdevver başlıklı defterlerdeki resmi kayıtları içerir. Bu belge ve defterlerden Kocaeli sancağına ait genel istatistikler çıkarılabileceği gibi sosyo-ekonomik durumun analizi de yapılabilir. Bu dönemlerde Kocaeli sancağı, arpalık olarak tasarruf edilmiştir. Bunlardan biri, sadarette başdefterdarlık yapmış olan Sarı Mehmet Paşa, 1709’da vezirlik ve beylerbeyilik payesi ile Kocaeli ve Selanik’e mutasarrıf tayin edilmiştir.

III. Selim döneminde yapılan reformlarla kurulan İrad-ı Cedid, Hazine-i Amire, Tersane ve Zahire hazinelerine defterdarlıklar atanmış, ancak Nizam-ı Cedit’in sona ermesiyle kaldırılmıştır. II. Mahmut döneminde çoklu hazine sistemi kaldırılarak Maliye Nezareti kurulmuş, böylece defterdarlık makamı da kaldırılmış, defterdar ise Maliye Nazırı unvanını almıştır. Tanzimat Dönemi’nde ise Maliye Nezareti kaldırılarak Hazine-i Amire ve Hazine-i Mukataat defterdarlıkları kurulmuş, halkı zarara uğrattığı gerekçesi ile iltizam sistemi kaldırılmış, “Muhassıl-ı emval” adlı memuriyetlikler kurulmuştur. Ancak Maliye Nezareti yeniden kurularak, Tanzimat’ın uygulandığı yerlere Maliye Nezareti, diğer yerlere ise Hazine-i Amire Defterdarlığı bakmıştır. 1840’ta ise defterdarlık kaldırılarak mali işlerden sorumlu Meclis-i Muhasebe-i Maliye adlı bir meclis oluşturulmuştur. Tanzimat ile eyaletin mali işleri merkezden atanan muhassıllara verilerek valinin mali yetkileri elinden alınmıştır. Ancak bu sistemde başarı sağlanamayınca 1842’den itibaren iltizam sistemine dönülüp, muhassıllıklar kaldırılmış, eyalet1891 yılında Fransız Cizvit Okulu olarak inşa edilen bina 1966 yılında Defterdarlık Binası olarak tahsis edilmiştirlerde defterdarlar yeniden görevlendirilmiştir. Ayrıca Müslüman ve gayrimüslimlerden oluşan eyalet meclisi oluşturulmuş, 1849’da meclis yeniden düzenlenmiştir. Buna göre eyaletin başında merkezden atanan mutasarrıf (vali), defterdar, kadı, kaymakam, müftü, kâtip ve halk içinden seçilen komisyon üyeleri vardır. Eyalet defterdarları, vergi, aşar ve diğer gelirlerin nereden alınacağını kaydedip bildirmekle yükümlü idi. 1859’da kaldırılan defterdarlık 1864 Nizamnamesi’nde tekrar yürürlüğe girmiştir.

Kocaeli, 1839-1877 arasında sırasıyla Anadolu, Bolu, Kastamonu, Hüdavendigar, Cezayir-i Bahri Sefid eyaletlerine bağlı mutasarrıflık sancağıdır. 1831-1839 arasında muhassıllık olarak kaydedilmiştir.

II. Mahmut döneminde Mukataat defterdarlıklarına bağlıdır. Kocaeli, Tanzimat döneminde reformun uygulandığı Anadolu eyaletlerinin içinde yer alır. Nitekim Tanzimat sürecine doğru, 1836 tarihli bir arşiv belgesinde İzmit’te fes dikimevinin çalışanlarına dair bir sorunun çözümü için defterdarlık-sadaret yazışmasına dair bir hattı hümayun belgesi vardır. İzmit, 1877’den itibaren aralıklı olarak, 1888’den sonra ise tamamen müstakil mutasarrıflık olarak kaydedilmiştir. Meşrutiyet sürecine doğru 1902 tarihli salname kayıtlarında defterdar unvanı yerine “muhasebeci vekili” ve “defter-i hakani” şeklinde unvan ve isimlerin verildiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte 1917 tarihli bir arşiv belgesinde Defterdar ve İzmit Fabrikalarınca kullanılan kart şeritleri için gerekli malzemenin temini hususunun dile getirilmesi birimin Deftardarlık unvanına işaret etmektedir. Netice olarak Osmanlı Dönemi’nde Başdefterdarlık, Maliye Bakanlığı’na karşılık gelirken, eyaletlere atanan defterdarlar sancaklardan sorumlu olmuşlardır. Kocaeli de müstakil mutasarrıflık dönemine kadar bu sancaklar içinde değerlendirilebilir.

 

Cumhuriyet döneminde, 1924 yılında İzmit, mutasarrıflıktan vilayet statüsüne döndürülerek, “Kocaeli” adını almıştır. Bu dönemlerde Maliye Nezareti bünyesinde illere bağlı defterdarlık konumu vardı. Örneğin Türkiye Salnamesinin 1925 yılında Kocaeli’ye ait kayıtlarında Defterdar olarak Süleyman Bey’in ismi geçmektedir. 1929’da Maliye Nezareti yerine, Maliye Bakanlığı kurulmuştur. Maliye Bakanlığı, merkezde Bakan, Müsteşar ve beş yardımcısı Danışmanlık ve Denetim Birimleri, Ana Hizmet ve Yardımcı Hizmet Birimlerinden oluşmuştur. İllerin başında ise Defterdarlık yer alır. 1936 tarihinde çıkarılan Maliye Teşkilatı vazifelerine dair kanunun Vilayetler Teşkilatı’nın 19. maddesine göre Defterdar, bulunduğu ilde validen sonra en yüksek memurdur. İl ve ile bağlı ilçelerden sorumlu olup, işlemlerin kanuna uygun yapılması, taşra ve merkezden gelen soruların cevaplandırılması, kanuna muhalif hareket edenlerin tespit edilmesi, memur sicillerinin tutulması vb. görevleri vardır. Vilayet ve kazalardaki birimleri kontrol altında tutmak için lüzum görüldüğü takdirde defterdarların emrine kontrol memuru verilebilir. Defterdar ve bağlı memurluklar için gerekli şartlar mevzuat bilgi yönetmeliğinde yer alır. Defterdarlar atama usulü ile seçilirler, atama ilanı ve atamalar Resmî Gazete’de yayımlanır.

Vilayetlerde defterdar idaresi altında Varidat, Tahsilât, Muhasebe, Muhakemat, Milli Emlak ve Mal Müdürlükleri bulunur. Bu birimlere 1950’de Gelir Müdürlüğü, 1983’te Saymanlık eklenmiştir. Ancak 2005’te Gelir İdaresi Başkanlığı kurulunca, müdürlük defterdarlık biriminden ayrılmış, yapılan kanun değişiklikleri ile defterdarlığın yetkileri sınırlandırılmıştır. Günümüzde Hazine ve Maliye Bakanlığı ve tüm il defterdarlıklarının resmi sitesi mevcuttur. Kocaeli İl Defterdarlığı’nın resmi sitesinde birim hakkında mevzuat, teşkilat şeması, görev ve misyonları, güncel personel bilgisi, bağlı birimler, yönergeler, vb. bilgileri bulmak mümkündür. Bu bağlamda Kocaeli İl Defterdarlığı vizyonunu: “Güçlü, refah düzeyi yüksek, kalkınmış ve çağdaş bir Türkiye için kaynak yaratmada öncü, sürekli gelişmeye açık, şeffaf ve katılımcı bir yönetim anlayışı içerisinde ekip ruhuyla hareket eden, kendisiyle ve vatandaşlarla barışık, çalışanlarının hizmet vermekten mutluluk duyduğu, doğru güvenilir ve adil bir mali hizmet sunarak sürekli gelişen örnek bir kurum olmaktır.” şeklinde tanımlamıştır.

KAYNAKÇA

BOA A.DVNSMHM. d.116-1073; BOA. A.DVNSMHM. d.1181666; BOA. A.DVN. SMHM. d. 116-1073; BOA. AE. 83-8343; BOA. A.E.SMHD. I.131-9583; BOA. A.RSK.1551, s. 45; BOA. BEO. 4482/336120; BOA. CBH. 62-2942; BOA. C.EV. 824078; BOA. C.EV. 272-13853; BOA. HAT.695-33499; BOA. İE. EV.46-5194; BOA. İE. EV. 67-7289; BOA. KK.262. s. 12; BOA. MAD.N:2748; BOA. MV. 209/29; BOA. TS. MA. d. 7390; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yay., İstanbul 2018, s. 56, 78; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Avni Öztüre Yay., İstanbul 1981, s. 98-101, 182-183; Annuaire-Almanach du Commerce, ed. Raphael Cervati, İstanbul 1881,s. 468; Annuaire-Oriantal du Commerce, ed. Raphael Cervati, İstanbul 1894, s. 829, 836; Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşiv Daire Başkanlığı, İstanbul 2010, s. 59-88, 141-143; Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Nasihatler; Nasayibü’l Vüzera, der. Yaşar Aydemir, Güray Kırpık, Hece Yay., Ankara 2014, s. 11; İlber Ortaylı, Türkiye’nin İdari Teşkilatı, s. 210, 213; 250, 251; Maliye Teşkilatı Tarihçesi ve Mevzuatı, Ankara Üniversitesi Yay. Ankara 1993, s. 6779; 153; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü, MEB Yay., Ankara 1993, s. 411; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara, 2013, s. 14, 15, 192; 227-230; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, C. 2, 1453-1559, Tekin Yay., İstanbul 1979, s. 78; Osmanlı Belgelerinde Kocaeli, Yay. Haz. Dündar Alkılıç, Süreyya Atilla Sağ, KBB Yay. 2017, s. 60, 61; Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 18471877 Yılları; Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye,1894, s. 882; Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1902, s. 778; Türkiye Cumhuriyeti Salnamesi, 1925, s. 748; Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesi’nde Bunalım ve Değişim Dönemi, XVIII. Yüzyıldan Tanzimat’a Mali Tarih, Alan Yay., Ankara 1986, s. 151, 264, 265; https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=10566&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5; https:// www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18523.pdf; https://www.mevzuat.gov. tr/MevzuatMetin/1.5.5018.pdf; https://kocaeli.defterdarligi.gov. tr/; https://kocaeli.defterdarligi.gov.tr/hakkimizda/misyon-ve-vizyonumuz/; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/makale/5669487/ gul-anasal/eski-hukumet-konagi-ruhban-okulu-ussu-bahri#; https:// www.izmit.bel.tr/mekanlar/imaret-camii-abdusselam-_46.html

Ayşegül YILMAZ