Un Fabrikası

Kocaeli vilayeti, coğrafi konumu açısından Osmanlı devletinin önemli ticari noktalarından birini oluşturmaktadır. Buğday, arpa, darı vb. tahıl ürünleri ile ihtiyacın karşılandığı önemli bir ticari alan açılmıştır. Kocaeli’de un imalatı buharlı değirmenlerde buğdayın öğütülmesi ile karşılanmakla birlikte, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren daha çok gayrimüslim tüccarlar tarafından Dakik Fabrikaları kurulmuştur. Osmanlı arşiv belgelerinde, Kocaeli’ye bağlı Adapazarı ve İzmit başta gelmek üzere, birçok Dakik Fabrikası’nın kurulduğu tespit edilmiştir. Dakik Fabrikası’nın kurulması devletin resmi izni ile sağlanmıştır. Arşiv belgelerinden başka, Osmanlı ve Türk Ticaret Salnameleri, Şark Ticaret Yıllıklarının belirli dönemlerinde vilayetlerdeki Dakik Fabrikaları ve sahipleri hakkında bilgi bulmak mümkündür. İzmit merkezinde Halkevi civarı “Adalar Çarşısı”, doğuda kalan kısım ise, “Buğday Meydanı” olarak adlandırılmış, alan üzerinde inşa edilen un fabrikası ile birlikte çevrede çeşitli kargir mağazalar da açılmıştır. Bu süreçte meydanda önemli zahire ticareti yapılmaktaydı. Dakik Fabrikaları en önemlilerinden birisinin İzmit’te Apaminondos Patrikios adlı bir Rum tüccar tarafından 1886’da İzmit’te kurulmuştur. Patrikios, 1881 tarihli Şark Ticaret Yıllığı’nda buhar değirmeni sahibi olarak kayda geçmiş, daha sonraki yıllarda “Patrikios Kardeşler” adıyla Dakik Fabrikası ile önemli ölçüde un ticareti yapmışlardır. 1900 tarihli Osmanlı arşiv belgelerindeki kayda göre Patrikios, 1898’de İzmit’te çıkan yangından dolayı fabrikasının hasar gördüğünü belirterek tamir ruhsatı talebinde bulunmuştur. Patrikios ile ilgili arşiv kayıtlarında rastlanan önemli bir husus da 1911’de Avusturyalı tüccarlar ile ortak bir un fabrikası kurmak için Yunan tebaalığından Avusturya tebaalığına geçme teşebbüsünün anlaşılmasıdır. Buna nazaran Patrikios Kardeşler’in fabrikası Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar faaliyetini sürdürmüştür.

Tespit edilen fabrikalardan biri 1894 tarihli Şark Ticaret Yıllığı’nda Adapazarı’nda Kılıçoğlu Anania’ya ait su değirmenidir. Kılıçoğlu Anania 1906 yılında Başoğlu Teofilos ile ortak Dakik Fabrikası’nı kurmuş, 1909 yılında da faaliyet göstermiştir. 1898’de Adapazarı’nın Büyükpeşkirci Mahallesi’nde dut arazisi olan Hacı Aleksandr bu arazi üzerinde Dakik Fabrikası’nı kurmuştur. Şark Ticaret Yıllığı’nda Adapazarı’nda 1909 yılında Michalidis Anast ile Osmanbey Gangalzade’nin ortak, Mehmet Efendi Choumlali adlı şahsın da müstakil Dakik Fabrikası kaydı bulunmaktadır. Yine bu yıllar içinde İzmit’in farklı kazalarında Dakik Fabrikası’nın kurulduğu görülmektedir. 1905’de Darıca’da Büyükliman’da Hacı Vasil Bey tarafından bir fabrika kurulmuştur. 1906’da Kandıra’nın Mühted kazasında doktor Hüseyin Efendi ve ailesinin kendilerine ait tarla üzerinde bir fabrikası vardır. 1908’de İzmit, Buğday Meydanı’nda Yunan tebaasından Perikli İnepolos Olenyus adlı şahsa, 1910’da ise Yunanlı Andoryan’a ait bir Dakik Fabrikası olduğu tespit edilmiştir. Fabrikaların ticari yönden önemli bir hususu gerekli alet ve edevatın çoğunlukla Avrupa’dan karşılanması ve gümrük resminin alınmamasıdır. Bununla birlikte gayrimüslim tebaa, fabrika yapımında çoğunluğu temsil etmektedir. Bunda özellikle değişen nüfus yoğunluğunun etkisi vardır.

Cumhuriyet döneminde 1927-28 Türk Ticaret Yıllığı’nda çok sayıda dakik değirmeninin yanı sıra Adapazarı ve Karamürsel’de Dakik Fabrikaları tespit edilmiştir. Ayrıca Cumhuriyet dönemiyle birlikte söz konusu alanda Türklerin ticarete atıldığı gözlemlenebilir. 1926’da kurulan fabrikalardan biri, Adapazarı Çeşme Meydanı’nda Hasköylü Rauf Bey’e ait olan Halk Dakik Fabrikası’dır. Diğerlerinden Söğütlü Dakik Fabrikası Yakup Bey’e, Dernek Cuma Fabrikası ise Ahmet Efendi adlı şahsa aittir. Karamürsel’de Abdullah Bey ve ortakları tarafından 1927’de kurulan Karamürsel Un Fabrikası, ayrıca zeytinyağı üretimi de yapmaktadır. Ticari kayıtlarda fabrikaların güç kapasiteleri ve yıllık üretim miktarları verilmiştir.

1. Dünya Savaşı yıllarında unlu mamullerdeki sıkıntı üretim kapasitesini düşürmüştür. 1950’li yılarda ise iki fabrika kurulmuştur. Bunlardan biri 1953’te İzmit Ali Bey Çiftliği’nde kurulan Susanbaş Un Fabrikası’dır. Şahap Bilgisu, Müfit Saner, Saadettin Dinçbaş ve Tahsin Özbek’in ortaklığında açılan fabrikada son model makineler kullanılmıştır. Diğeri ise Doğu Değirmencilik AŞ. tarafından 1953’te açılan İzmit Un Fabrikası’dır. Susanbaş, 1980’li yıllara kadar faaliyette kalmıştır. 1990’lı yıllardan itibaren un fabrikalarında artış olmuş, günümüze ulaşmıştır. Bunlara örnek olarak 1991’de Yeniköy’de faaliyete giren Kalyon, 1997’de Gebze’de Ayanoğlu Un Fabrikalarının yanı sıra, Kandıra’da Akın Koç, Başiskele’de Karaaslan, İzmit’te Sağkol ve Gökşen Un Fabrikaları sayılabilir.

KAYNAKÇA

Annuaire-Almanach du Commerce, Ed. Raphael Cervati, İstanbul, 1881, s. 468; Annuaire-Oriantal du Commerce, Ed. Raphael Cervati, İstanbul, 1894, s. 829, 836; Annuaire-Oriantal du Commerce, Edtr. Raphael Cervati, İstanbul, 1909, s. 1671,1681; BOA. BEO.1157/86748; BOA. BEO. 2694/202019; BOA. BEO.1713/128460; BOA. DH. EUM. THR. 99/57; BOA. DH. MKT. 2364/58; BOA. DH. MKT. 2141/57; BOA. HR. TH. 241/68; BOA. İ.DFE. 16/17; BOA. İ.DFE. 17/36; BOA. İ.RSM. 15/30; BOA.İ.RSM. 23/30; BOA. İ.TNF. 7/31; BOA. ŞD. 1224/43; BOA. ŞD. 2682/45; BOA. Y.A.RES. 156/35; BOA. Y.MTV.302/220; Bilal Tunç, “1950’li Yıllarda Kocaeli’de Sanayi Alanında Gelişmeler”, Uluslar arası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu IV, 24-26 Mart 2017, Bildiriler, s. 1449-1496; Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Un ve Unlu Mamuller Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Mayıs, 1977, s. 13; Değirmen Makine Sanayi ve Ltd. Şirketi, rences.html; ENKA, 10. Yıl, 1957-1967 Katalog, s. 9; http://www. kalyoncularun.com/hakkimizda.html; http://www.ayanogluun.com. tr/ayanoglu_un_hakkinda.html; Türk Ticaret Salnamesi, 1926-1927, 2. Sene, İstanbul Halk Matbaası, s. 563; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, 1927-1928, s. 1095.

Ayşegül YILMAZ