Hacıhasan Mahallesi’nin Uzun ve Önemli Tarihî Sokağı
İzmit’in tarihî mahalleleri arasında Çukurçeşme Sokağı da zikretmek gerekiyorsa da adından da anlaşılacağı gibi Çukurçeşme Sokak bir mahalle değil; Akçakoca ve Veliahmet Mahalleleri arasında sınır oluşturan, Hacıhasan Mahallesi’nde yer alan, uzun ve önemli bir tarihî sokaktır. Sokağın önemi İzmit’in tarihselliğine dair bütün karakteristik özellikleri bağrında taşıyor olmasına rağmen bugün için yeterince restorasyon ve restitüsyon geçirmediğinden dolayı olası bir girişimdeİzmit tarihine dair en belirleyici özellikleri canlandıracak potansiyele sahip olmasıdır. Sokak Hacıhasan Mahallesi’nin kuzeyinde yer almaktadır. Sokağın güney yönünde tarihî evler dışında Ali Ağa Çeşmesi (Yeni Çeşme), Akçakoca Mahallesi sınırına temas eden bölümünde Portakal Mescidi ve tarihî evler; Veliahmet Mahallesi sınırında ise Zıbıncı Mescidi yer alır. Sokağın, Portakal Mescidi’nin bulunduğu bölümünde, yolun hemen altında ise İzmit’in önemli tarihî konaklarından olup bugün İzmit Belediyesi Kültür İşleri Müdürlüğü’ne tahsis edilmiş olan Sarı Konak ya da diğer adıyla Sirkeciler Konağı bulunmaktadır. İşbu tarihi eser ve yapılar bu sokakta yer alıyor olsalar da günümüz düzenlemesinde sokağın iki tarafında yer alan mahallelerin unsurları olarak değerlendirilmeleri gerekir. Ancak, Çukurçeşme Sokak “bir tarihi sokak konsepti” olarak ele alındığı için, üzerinde yer alan bu tarihi yapı unsurlarından bahsetmek gerekir.
Tarihi çok eskilere dayanmakta olan bir kent olan İzmit’in kentsel yerleşim ve sokak düzenine bakıldığında Antik Nikomedya zamanlarından bu yana yamaca oturmuş Hippodamus tarzı ızgara sokak düzeninin korunmuş olduğunu görürüz. Osmanlı dönemindeki özgün dokusunu koruyan Orhan, Akçakoca, Veliahmet ve Hacıhasan gibi mahallelerde de benzeri şekilde dönem karakteristiğini yansıtan sokaklar mevcuttur. Kapanca Sokak ve Çukurçeşme Sokak bunlara verilecek iki tipik örnektir. Sokak sınırları, malzemesi, doluluk-boşluk oranları, yapılaşma ilkeleri ve mimari doku açısından bu sokaklar Osmanlı dönemine ait özellikleri yansıtırlar. Çukurçeşme Sokak’ın kentsel sit alanının başlangıç noktasındaki Günlük Sokak’la birleştiği noktada Zıbıncı Mescidi yer alır. Portakal Mescidi ise Yukarı Pazar Caddesi ile birleştiği noktadadır ki burada küçük bir meydancık oluşur. Meteer Sokak’a eriştiği noktada ise Aliağa Çeşmesi yer alır. Sokak boydan boya kilit parke döşelidir.
İzmit Tarihi Koridoru’nda yer alan Kapanca Sokak için çok kapsamlı bir restorasyon ve restitüsyon çalışması yürütülerek sokak bütüncül olarak ayağa kaldırılmaya çalışılmışsa da Çukurçeşme Sokak için bu henüz yapılamamıştır. Ancak sokağın böylesi bir çalışmaya plato olabilecek tarihsel özellikleri mevcuttur. Sokak bu yönüyle incelemeye değerdir.
Örneğin sokakta yer alan Portakal Mescidi, Osmanlı dönemi “mahalle arası” sivil yaşam tarzını pek güzel betimler. Günümüzde güzel bir restorasyonla yenilenerek hizmete sokulan Portakal Mescidi, küçük, kare planlı ve mütevazi bir ibadethane olsa da mahalle yaşantısının dini yönünü açıklamakta önemli bir örnektir.
“İzmit Tarihi Koridoru” güzergâhı içinde yer alan Çukurçeşme Sokağı topoğrafik özelliklerden dolayı bazı bölümlerde dik yokuşlar, bazı bölümlerde kıvrımlarla ilerleyerek Zıbıncı Mescidi’ne kadar uzanır. Sokak üzerinde yer alan ahşap Osmanlı dönemi evleri henüz restore edilmemiş ve harap bir haldelerse de karakteristik özellikleri dolayısıyla yakın zamanda restore edilecekleri düşünülmektedir.
Sokağın en sonunda ya da başka bir bakış açısıyla en başında yer alan Zıbıncı Mescidi’nin, üzerinde yer alan yazılardan dolayı 1807 tarihli olduğu düşünülmektedir. Kâgir bina dikdörtgen planda olup kuzey bölümünde ayrıca bir son cemaat bölümüne sahiptir. Bölgenin topoğrafik yapısından dolayı kot farkı olan kuzey kısmı subasman üzerine inşa edilmiştir. Geniş saçaklı ve kırma çatılı küçük bir ibadethane olan Zıbıncı Mescidi son cemaat bölümünden yükselen çinko gövdeli bir minareye sahiptir. 19. yüzyıl tarzı mihrap nişi bezemeleri vardır.
Çukurçeşme Sokak’ın Meteer Sokak’la birleştiği noktada yer alan Ali Ağa Çeşmesi, üzerindeki kitabeye göre 1885-1886 tarihli olup haznesi kesme taştan yapılmıştır. Köşeleri ovaldir. Ön yüzünde, üzerinde kitabe bulunan musluk nişi, onun yanlarında ise çepeçevre yuvarlak kemerler vardır.
İzmit’in tarihi mahallelerinin en eskilerinden biri olan Hacıhasan Mahallesi sınırlarına düşen ve Çukurçeşme Sokağı’nın hemen altında bulunan Sarı Konak; yekdiğer adıyla Sirkeciler Konağı, yapımı 1886 öncesine kadar uzanan tipik bir tarihi Osmanlı konağıdır. 1876 yılında Ispartalı Hafız Celaleddin Hocaefendi’nin yerleştiği konakta daha sonra oğlu Hafız Hüseyin Hocaefendi dünyaya gelmiş (1910) ve 26 yıl süreyle İzmit’in en eski tarihî cami olan Fevziye Camii’nin imamlığını yürütmüştür. Dönem gereği cami imamları kendi geçimlerini sağlamaktan mesul oldukları için bir süre bakkallık yapmış olan Hüseyin Efendi, daha sonra sirke işine girdiği için adı Sirkeci Hafız; konağın adı ise Sirkeciler Konağı olarak kalmıştır.
Sirkeci Hafız ya da diğer adıyla Sarı Konak geleneksel İzmit evlerinin plan şemasına sahiptir. Sofa ve çevresinde ona açılan mekânlar mevcut olup arka tarafında yer alan merdivenlerle birinci ve ikinci kata çıkar. Çift kanatlı giriş kapısı bulunmakta olup ahşap ve kerpiç karma yapı sistemine haizdir. Ahşap kırma çatısı, ön cephesinde manzara yönünde çıkmaları bulunan yapı giyotin pencereleri ile ve diğer yapı detaylarıyla geleneksel İzmit mimarisini yansıtır. Sirkeci Hafız Konağı 2013 yılında kamulaştırılarak İzmit Belediyesi tarafından restore edilmiştir. Özenli ve başarılı restorasyonun ardından bina İzmit Belediyesi Kültür ve Sosyal İşleri Daire Müdürlüğü olarak işlevlendirilmiştir. Sarı Konak yani Sirkeciler Konağı’nın geçirmiş olduğu nitelikli restorasyon ve mıntıkaya kattığı değer, sokaktaki diğer harap durumdaki binaların da ihya edileceğine dair beklentileri arttırmıştır.
KAYNAKÇA
Avni Öztüre, Resim, Fotoğraf, Belgelerle Nicomedia: İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, İstanbul, 1969; Engin Ürkmez, İzmit’te Türk eserleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2007; Fatmanur Kesikbaş, Kocaeli’nde Osmanlı Dönemi Binalarında Mimari ve Dış Mekân Tasarımı Üzerine Değerlendirme, Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü Mimarlık Bölümü Anabilim Dalı, Yüksek Lisan Projesi (Tezsiz), 2019, Kocaeli; F. Yavuz Ulugün, Kocaeli Tarihi Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Döneminde Kocaeli,Kocaeli Yüksek Öğrenim Derneği Tarih Yayınları N: 1, Atmaca Panajans, İzmit, 2002; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairesi Reisliği Şehircilik İşleri Müdürlüğü, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası Döner Sermayesi, Ankara,1970; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 20, İse Reklam, İstanbul 2011; Nevnihal Erdoğan, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 21, İse Reklam, İstanbul, 2011; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, M.E.B. Yayınevi, İstanbul, 1971; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Düzey Matbaa Ltd. Şti., İstanbul, 2009; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2011.
Nevnihal ERDOĞAN