Körfez İlçesi Camilerinden
Çerkes Mehmet Efendi (Atalar) Camii, Kocaeli’nin Körfez ilçesi, Atalar Mahallesi’nde yer almaktadır. “İstasyon” ve “Yarımca” isimleriyle de bilinir. İnşa kitabesi mevcut olmayan cami 1891 yılında Kafkasya’dan göç eden Çerkes Mehmed Efendi tarafından yaptırılmıştır. Cami inşasından kısa süre sonra meydana gelen bir depremde yıkılmış ve Sultan Abdülhamid’in tamir parasını vermesiyle tekrar inşa ettirilmiştir. İkinci inşayı da Çerkes Mehmed Efendi’nin yaptırdığı görülmektedir. A. Nezih Galitekin caminin şer’iyye sicillerinde ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde bulunan belgelerinden bazılarını yayımlamıştır. Mevcut belgelerde Çerkes Mehmed Efendi’nin cami için dört bin kuruş ile bir vakıf kurduğu anlaşılmaktadır. Caminin giriş kapısı üzerinde ve güney cephede bu onarımlar esnasında konulmuş birer kitabe bulunmaktadır. Giriş kapısı üzerindeki kitabede“Câmi-i şerîfin bânî-i evveli Çerkez Mehmed Efendi kulları tecdîden ve tevsî’an inşâsına tavassut eyledi. Bu vesîle-i asliyye ile açıldı ehl-i salâta dâvimü eyle ehl-i îmân cemâa’atle salâta H.1313/M.1895-1896” yazılıdır. Kitabedeki “tecdîden ve tevsî’an inşâsına tasassut eyledi” ibareleri caminin oldukça harap vaziyette olduğunu bu suretle yerine yenisinin inşa edildiğini gösterir. Caminin onarımına ilişkin bir diğer kitabe güney cephenin dış tarafında bulunmaktadır. Kitabe cephenin batı tarafında, iki pencerenin arasında beden duvarına gömülü iki sütun tarafından taşınan üçgen bir alınlıkla oluşturulan düşey dikdörtgen alan içerisinde yer almaktadır. Sütunlar devşirme kaideler üzerinde yükselirler. Üçgen alınlığın içinde ortada “Allah” yazılı bir kartuş, iki yanda ay yıldızlar yer almaktadır. İki sütunun arasındaki kitabede “Selâmün kavlen min Rabbin Rahîm, ulâike aleyhim salavâtün min Rabbihim ve rahmetün” yazılıdır. Kitabeye H.1313/M.1895-1896 tarihi düşülmüştür.
Çerkes Mehmet Efendi Camii, doğu-batı doğrultulu dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir. Yapının kuzeyinde sonradan eklenen bir giriş mekânı bulunur. Cami 1970’li yıllarda doğuya doğru genişletilmiştir. Dış cephelerdeki malzeme farklılığından, genişletilen kısım seçilebilmektedir. Caminin minaresi harimin kuzeybatı köşesinde yer almaktadır. Caminin kuzey cephesi sonradan eklenen giriş mekânıyla kapatılmıştır. Bu cephede altta ve üstte dörder küçük pencere yer alır. Güney cephede dört, doğu ve batı cephelerde ise ikişer pencere bulunmaktadır. Kuzey cephe haricindeki cephelerde pencere düzenleri benzer özellikler göstermektedir. Basık kemerli düşey dikdörtgen pencerelerin her biri tuğla dizileriyle çevrelenmiştir. Kemerlerde kilit taşlarına yer verilmiştir.
Caminin kuzeyinde sonradan eklenen mekân bulunur. Söz konusu mekândan kuzey cephenin ortasına yerleştirilmiş olan basık kemerli bir kapıyla harime geçilir. Harimin orijinalinde kare planlı olduğu görülür. Harim dıştan kiremit kaplı kırma bir çatıyla, içten mihrap önünde bir kubbe, kalan kısımlar da düz tavanla örtülüdür. Kubbe yüzeyinde sıva üzerine kalemişi süslemeler ve yazı kuşakları görülmektedir. Mihrap ve minber orijinal değildir. Kuzeydeki kadınlar mahfili de son yıllarda eklenmiş olmalıdır. Harim tümüyle sıvalı vaziyettedir. Caminin dış cepheleri sıvasızdır. Doğu cephede iki pencere haricinde cephenin kuzey köşesinde sonradan kapatıldığı anlaşılan bir kapı görülür. Güney cephe diğer cephelere göre daha hareketli bir görünüm arz eder. Cephenin doğuya doğru genişletilen bölümü daha koyu malzemeyle yapılmıştır. Cephenin tam ortasında mihrap çıkıntısı bulunur. Cepheler en üstte soyut bitkisel kompozisyonlu bir bordürle nihayetlendirilmiştir. Caminin minaresi harimin kuzeybatı köşesinde yer alır. Tek şerefeli, poligonal gövdeli minare çokgen bir kaide üzerinde yükselmektedir. Kaide ile gövde arasında prizmatik pabuç bölümü yer almaktadır. Minare kaidesi caminin beden duvarlarıyla aynı yüksekliğe sahiptir. Minare son yıllarda yenilenmiştir. Caminin inşasında kaba yontu taş malzeme kullanılmıştır. Batı cephede taş ve tuğla ile almaşık teknik uygulanmıştır. Bu cephedeki malzemenin ilk inşadan kalmış olması muhtemeldir. Dış cephelerde köşeler ve pencere etraflarında tuğla kullanılmıştır. Çerkes Mehmet Efendi (Atalar) Camii son yıllarda yapılan eklemeler ve restorasyonlarla orijinal dokusunu kısmen kaybetmiştir. Güney ve batı cepheler diğer iki cepheye göre malzemesini nispeten koruyarak günümüze gelebilmiştir. Yapı süsleme unsurları bakımından güney cephedeki bölümler haricinde sade bir görünüm sergilemektedir.
KAYNAKÇA
Ahmed Nezih Galitelin, Kocaeli Körfez İlçesi Tarih ve Kültür Mirası Eserler III, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s. 500-511.
Erkan ATAK