İzmit’in Tarihi Mahallelerinden

İzmit kenti, tarihinin hemen her döneminde büyük bir hareketliliğe sahip bir ekonomik merkez olmuştur. Bu hareketliliğin odak noktası ise bugün daha çok Çarşıbaşı olarak anılan Çarşı Mahallesi’dir. Çarşı Mahallesi kentin ana arterlerinden olan Hürriyet (İstiklal) Caddesi üzerinde yer almaktaysa da sadece bu caddeyi değil bunun çevresinde kümelenmiş mıntıkayı temsil eder. Tarihi Çarşı Mahallesi ya da Çarşıbaşı bugünkü mahalleler düzenlemesi içerisinde yer almamaktadır. Çarşıbaşı ya da Çarşı Mahallesi olarak adlandırılan bölgenin ana caddesi olan, İzmit ticaret merkezinin başlangıç noktasındaki Hürriyet Caddesi, Hacı Hasan Mahallesi içinde yer alır. İzmit’in aynı zamanda ana yürüyüş güzergâhı ve alış-veriş merkezi olan bu cadde bugün için eski tren yolu üzerine kuruludur. Bugün tren yolu kaldırılmış, gidiş-geliş yolu ortasında genişçe bir yaya yolu düzenlenmiştir. İller Bankası İzmit Analitik Çalışması’na göre büyük bir bölümü kentsel sit alanı içinde olan Hacı Hasan Mahallesi 1914 yılında 400 hane ile 1200 kişiden oluşmaktaydı.

1914 yılında 20 hane ve 100 kişiden oluşan Çarşı-yi Müslim Mahallesi ile birleşerek günümüzdeki Hacı Hasan Mahallesi’ni oluşmuştur.

Hürriyet (İstiklal) Caddesi’ni dik kesen, sahile doğru uzanan iki önemli cadde daha vardır ki bunlardan biri adını Fevziye Camii’nden alan Fevziye Caddesi, diğeri de Alemdar Caddesi’dir. Bu iki cadde de tıpkı Hürriyet Caddesi gibi İzmit’in güncel ticari hareketliliğinin odağında bulunurlar ve gün boyu yoğun bir nüfus hareketliliğine sahiptirler. Bu caddeler ticari merkez olma özelliklerini tarihsel birikimleri sonucunda kazanmışlardır.

Çarşı Mahallesi ya da diğer adıyla Çarşıbaşı’nın oluşmasında tarihsel ticaret fonksiyonların gördüğü işlevi 17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde bile görebilmekteyiz. O döneme ait belgelerde yöredeki hanlar ve kervansaraylardan söz edilir. Devam eden yüzyıllarda da İzmit’te ekonomik hayat hanlar ve kervansaraylar üzerinden dönmüştür.

Bu hanlar kimi zaman “mahzen”, kimi zaman “depo” adlarını alırlardı ve bunların bulunduğu Hürriyet (İstiklal) Caddesi o dönemde “Hanlariçi” olarak anılırdı. 19. yüzyılda bu hanların belli başlıları Eski Hamamcı Hanı, Seyyid Osman Ağa Hanı, Bansaroğlu Hanı, Antepli Hanı, Kazıklı Hanı (Kazıkoğlu Hanı), Bozacı Hanı, Bâli Hanı, Kurbanzâde Halil Ağa Hanı, Yamak Emin Muhammet Hanı, Bakizade Mahzeni, Hacı İsmail Ağa Mahzeni, Mehmet Sarı Mahzeni, Mustafa Kara Mahzeni idi. Bunca hanın varlığı Çarşıbaşı’nın tarihsel olarak da önde gelen bir ticari merkez olduğunu kanıtlar. Kentin bu bölgesinde yer alan işyerlerinin zemin katları camlı, dış cepheleri kemerli, çatıları parapetli olurdu. Çarşıyı Müslim olarak da anılan bölge 19. yüzyılda 2 cami, iki fabrika, 11 ev, 9 otel, 3 fırın ve on beş büyük ticarethane ve 200 kadar dükkâna sahipti. Bir dönem yangın geçirmişse de daha sonra eski canlılığını yeniden kazanabilmişti.

Tarihi Çarşıbaşı’nda yer alan en önemli ticari merkezlerden biri Kapanönü olarak adlandırılan iş hanıdır. Geçmişte ağır yüklerin tartılması için gerekli edevata sahip olduğu için bir nevi meyve sebze hali işlevi görmüş, kente giren mallardan bu noktada resim (vergi) alınmıştır. Tarihsel dönemlerde ahşap, iki katlı ve üst katı konut olan evler zaman geçtikçe giderek kâgir evlere dönüşmüşse de mıntıkadaki ticari aktivite hiçbir zaman eksilmemiştir.

Hürriyet (İstiklal) Caddesi’ni içeren Çarşıbaşı (Çarşı Mahallesi) günümüzde de İzmit’in sembol tarihi camii olan Fevziye Camii ve çevresi ve daha da ötesinde Fevziye Caddesi ve Alemdar Caddesi de dâhil olmak üzere güncel alış-verişin en önemli odağı olmaya devam etmektedir. Yine önceki yüzyıllar gibi yapıların giriş katları dükkân ve fakat üst katları o dönemden farklı olarak ikametgâhtan çok büro düzenine sahip işyerleri olmuştur.

1576 yılında Mimar Sinan tarafından Mehmet Bey Camii olarak inşa edilen bugünse Fevziye Camii olarak anılan tarihi yapı başlangıçtan bu yana ticari faaliyetin odağında olmuştur. Banisi Mehmet Bey camiye gelir getirmesi için bir han ve hamam da yaptırmıştır. Mehmet Bey ya da Orta Hamam olarak anılan yapı Fethiye Caddesi üzerindedir. Fethiye Camii kurulduğu tarihten bu yana pek çok defa yıkımlar yaşamışsa da her seferinde ihya edilerek kente kazandırılmıştır. Günümüzde ise son geçirmiş olduğu restorasyonla birlikte İzmit’in en kıymetli tarihi eserlerinden biri olarak nitelikli ve bakımlı bir şekilde ayaktadır ve hizmet görmektedir. Önündeki geniş meydanlık mıntıkaya cazibe katmaktadır. Ayrıca Fevziye Camii çevresi ve mıntıkasında rekreasyon, gezme ve yeme içmeye dair bir hareketlilik de oluşmuştur.

Tren yolunun kaldırılmasından dolayı ortasında geniş bir yürüyüş parkuru ve yeşil alan açılması Hürriyet (İstiklal) Caddesi’ne çağdaş ticari fonksiyonlara daha dönük bir zemin oluşması için olanaklar sağlamaktadır. Son derecede yoğun trafik sorunu ise tüm İzmit kenti gibi Çarşıbaşı’nın da en güncel sorunudur.

KAYNAKÇA

Ahmet Nezih Galitekin, İzmit Mehmet Bey Nam-ı Diğer Fevziye Camii Şerifi, Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2002; Atilla Çetin, “İzmit’in Tarihi Hanları ve Konakları,” KMİM, Haziran 2011, S. 7, s. 29; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1986; Hüseyin Erol, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, İzmit Rotary Kulübü, Sesim Ofset, Kocaeli, 2013; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairesi Reisliği Şehircilik İşleri Müdürlüğü, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası Döner Sermayesi, Ankara, 1970; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 20, İse Reklam, İstanbul 2011; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul, Demkar Yayınevi, 2007; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Düzey Matbaa Ltd Şti, İstanbul.2009.

Nevnihal ERDOĞAN