İzmit Kasabası ortasında bulunan Atîk Maraşlı Sıbyân Mektebi, memurlar ile ahalinin maddî yardımları sayesinde Maârif Komisyonu tarafından 1883 yılında tamir ettirildi. Mektebin resmî açılışı aynı yıl yapıldı. Maârif Komisyonu mektebe yeni muallim tayin etti. Şehremâneti 24 Kasım 1883 tarihinde Maârif Nezâreti’ne bilgi verdi. Mektep binası altında üç dükkân vardı. Dükkân kiraları Maârif Komisyonu tarafından mektep muallim maaşlarına karşılık tutuldu. 1899 yılında İzmit Evkâf Müdürü, İzmit Nâibi’nin teşvikiyle dükkân kiralarının Maraşlı Câmi-i Şerîfi İmamı’na meşrut olduğunu iddia etti. İzmit İcrâ Dâiresi, kiracıları çağırarak 13 Ekim 1899-12 Kasım 1899 tarihleri arasındaki bir aylık kira bedeli olan 200 kuruşa el koydu. 90 kuruşunu imâma maaş olarak verdi. İzmit İdâdî Mektebi Müdürlüğü 10 Aralık 1899 tarihinde Maârif Nezâreti’ne 90 kuruşun arkasında şer’an namaz kılınamayacak derecede malûl olan câmi imâmına verildiğini, 110 kuruşun akıbeti hakkında bilgi olmadığını, dükkânların maârif nâmına resmî senedi bulunmadığını, ancak kiraları ile otuz seneden beri sıbyân/ibtidâî mektebi muallim maaşlarının ödendiğini, imâma 90 kuruş maaş verileceğine dair vakfiyede herhangi bir kayıt yer almadığını, yakınlığı sebebiyle câmide namazların Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi muallimlerinden Hâfız Habib Efendi tarafından fahrî olarak kıldırıldığını, imâmın iaşesi için mektebin kapatılmasına sebep olunmaması gerektiğini, maârif malı olan üç dükkânın önceden olduğu gibi ibtidâî mektebi muallim maaşlarına terk edilmesi ve bir aylık kira bedeli olan ve İcrâ Dâiresi tarafından el konulan 200 kuruşun iâde edilmesi gerektiğine dair Maârif Komisyonu tarafından tanzim edilerek İzmit Mutasarrıflığı’na takdim edilen mazbatadan bir sonuç elde edilemediğini, ilâveten ibtidâî mektepleri akarâtından bulunan atîk rüşdiye mektebi binasının evkâfa ait olduğu iddiasıyla zapt edilmeye çalışıldığını, yolsuzluğa meydan verdiği açık olan mutasarrıflığın kayıtsızlığın dan kaynaklanan İzmit Evkâf Müdürü ve Nâibi’nin usulsüz hareketlerinin önlenmesi gerektiğini bildirdi. 1 Ocak 1900 tarihinde Muhâsebe-i Maârif-i Umûmiye, Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi dükkân kiralarına yapılan müdahalenin önlenmesi ve meselenin Maârif Meclisi’nde müzakere edilmesi gerektiğini ifade etti. 26 Şubat 1900 tarihinde Maârif Meclisi İzmit Mutasarrıflığı’ndan mesele hakkında etraflı bilgi istenmesi gerektiğine karar verdi. Maârif Nezâreti 13 Mart 1900 tarihinde İzmit Mutasarrıflığı’na bilgi vererek gereğini yapmasını emretti.
Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi binası 1894 yılında meydana gelen depremde ciddî şekilde zarar gördü. Bu sebeple mektep İzmit İdâdî Mektebi alt katındaki boş odaya taşındı. Bir süre burada hizmet verdi.
Bulunduğu mevkiden dolayı Maraşlı Erkek İbtidâî Mektebi olarak da bilinen Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi 1902 yılında Maârif Komisyonu’nun teşvikleri neticesinde ahalinin aynî ve nakdî yardımlarıyla muntazam surette genişletilerek tamir edildi. 29 Kasım 1902 tarihinde Mevlid-i Nebevî okunmasını müteakip resmî açılışı yapıldı. İzmit İdâdî Mektebi Müdürlüğü 29 Kasım 1902 tarihinde Maârif Nezâreti’ne bilgi verdi. Maârif Nezâreti 6 Ocak 1903 tarihinde Matbûât-ı Dâhiliye İdâresi’ne açılışı gazetelerle ilan etmesi için bilgi verdi. Mektebin tamirinde Liva İdâre Meclisi azaları Hazım Efendi ve Hacı Hâfız Mehmet Efendi’nin hizmetleri görüldü. Hazım Efendi ile Hacı Hâfız Mehmet Efendi İzmit’te maârifin gelişmesi hususunda da çeşitli hizmetlerde bulundu. İdâdî Mektebi’nin tamiri sürecinde de takdire şâyân hizmetleri oldu. İzmit Mutasarrıflığı 25 Kasım 1902 tarihinde Maârif Nezâreti’ne nişan ile taltif edilmeleri gerektiğini bildirdi.
1903 yılında İzmit Kasabası’ndaki iki muntazam erkek ibtidâî mektebinden biri Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi idi. Mektepte iki daimî ve bir seyyar muallim görev yapmaktaydı. Aylık 300 kuruşluk muallim maaşları evkâf-ı münderise akarâtı kira gelirleri ile İzmit Demiryolu İstasyonu’ndaki iskeleden çıkarılan zahire çuvallarından Liva İdâre Meclisi kararıyla alınmakta olan ücretten düzenli olarak ödendi.
1901 yılında Ahmet Hamdi Efendi mektebe muallim-i sânî tayin edildi. 1906 yılında muallim-i sânîliğe İzmit Maârif İdâresi tarafından 300 kuruş maaşla Recep Nuri Efendi naklen atandı. Recep Nuri Efendi 14 Haziran 1906 tarihinde görevine başladı. Maârif Meclisi 3 Eylül 1906 tarihinde Recep Nuri Efendi’nin asâletini tasdik etti. Maârif Nezâreti 6 Kasım 1906 tarihinde İzmit İdâdî Mektebi Müdürlüğü’ne Recep Nuri Efendi’nin Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i sânîliğine asâleten tayininin Maârif Meclisi tarafından uygun bulunduğunu, ilgili dâirelerde gerekli kayıt işlemlerinin yapıldığını, maaşından malum kesintilerin yapılarak ilgili mercilere gönderilmesi gerektiğini bildirdi. Recep Nuri Efendi kısa süre sonra hastalığını gerekçe göstererek istifa etti. Yerine Maârif Meclisi’nin 12 Ocak 1907 tarihli kararıyla Karamürsel Merkez Erkek İbtidâî Mektebi mMuallim-i sânîsi iken başarısız bulunarak kaza kaymakamı Rüşdü Bey tarafından işten el çektirildiği için açıkta kalan Hâfız Mehmet Rasim Efendi 250 kuruş maaşla tayin edildi. Recep Nuri Efendi de Aksaray’da Cevher Ağa İbtidâî Mektebi muallimliğine tayin edildi.
2 Eylül 1908 tarihi itibarıyla Çarşı Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evveli 250 kuruş maaşla Hâfız Ali Efendi idi. Muallim-i sânîsi 200 kuruş maaşla Hâfız Mehmet Rasim Efendi idi. Muallim-i sânîliğe Maârif Nezâreti tarafından asâleten tayin edilen Hâfız Mehmet Rasim Efendi’nin maaşına karşılık olarak İzmit Belediye Sandığı’ndan 300 kuruş verilmekteydi. İzmit Belediyesi 14 Mart 1907 tarihinden itibaren 300 kuruşu vermemeye başladı. Bu tarihten itibaren Hâfız Mehmet Rasim Efendi’nin maaşı öğrenci velilerinden alınan tedrîs ücretiyle ödenmeye başlandı. Ancak tedrîs ücreti sabit bir gelir olmadığı için maaş ödemesinde güçlük yaşandı. Zira tedrîs ücreti talebe sayısının artması veya azalmasına göre değişmekteydi. Mektepte hademe 90 kuruş maaşla İbrahim Ağa idi. Aylık 540 kuruşluk muallim ve bevvab maaşları maârife terk edilen evkâf-ı münderise binaları kira gelirleri ile öğrenci velilerinden alınan tedrîs ücretinden ödenmekteydi. Ancak gelirler muallim maaşlarını karşılamaktan uzaktı.
Mektep muallim-i evvelliğine İzmit Maârif Müdürlüğü’nün 24 Ekim 1909 tarihinde Maârif Nezâreti’ne gönderdiği tahrîrât üzerine 300 kuruş maaşla Edirne Dârülmuallimîn-i İbtidâîsi’nden âlâ derecede şehâdetnâme alarak mezun olan Hâfız Hasan Efendi atandı. 6 Kasım 1909 tarihinde Tedrîsât-ı İbtidâîye İdâresi Hâfız Hasan Efendi’nin tayinini uygun buldu. Maârif Nezâreti 9 Kasım 1909 tarihinde İzmit İdâdî Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi. Hâfız Hasan Efendi’nin göreve başlama tarihinin bildirilmesini emretti.
Kasım 1909 tarihinde Çarşı Merkez İbtidâî Mektebi muallim-i sânîliğine 200 kuruş maaşla Hâfız Cevat Efendi atandı. İzmit Maârif Müdürlüğü Cevat Efendi’nin tercüme-i hâl varakasını 24 Aralık 1910 tarihinde Maârif Nezâreti’ne gönderdi.
15 Kasım 1911 tarihinde İzmit Maârif Müdürlüğü’nden Maârif Nezâreti’ne gönderilen cetvele göre Çarşı Merkez Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evveli Edirne Dârülmuallimîn-i İbtidâîsi mezunu Hâfız Hasan Efendi idi. Hâfız Hasan Efendi Maârif Nezâreti’nin 9 Kasım 1909 tarihli emirnâmesiyle atandı. 14 Kasım 1909 tarihinde görevine başladı. Maaşı 300 kuruştu. Mektepte muallim-i sânî İzmit İdâdî Mektebi’nden mezun Hâfız Cevat Efendi idi. Hâfız Cevat Efendi 14 Kasım 1909 tarihinde mektepte göreve başladı. Maaşı 200 kuruştu. Mektepte muallim-i sâlis Hüsnü Efendi idi. 14 Eylül 1910 tarihinde mektepte göreve başlayan Hüsnü Efendi’nin maaşı 150 kuruştu.
1916 yılında Çarşı Merkez Erkek İbtidâî Mektebi’nin sıhhî şartlara uygun ve muntazam binası vardı. Mektep ders araç-gereçleri büyük ölçüde mevcuttu. Mektepte marangozluğa ait bir atölye vardı. Mektepte altı muallim görev yapmaktaydı. Muallim-isânî Hâfız Mehmet Rasim Efendi başarılı çalışmalarıyla temayüz eden muktedir ve ehil bir muallimdi. Muallim-i sâlis Zeynullah Efendi ciddî, mesleği ve mesâisine bağlı son derece çalışkan bir muallimdi. Muallim-i hâmis Zeynelabidin Efendi de gayretli ve faal bir muallimdi.
KAYNAKÇA
Maârif Nezâreti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT. 186/1, 4 Şubat 1907/20 Z 1324; MF. İBT. 249/12, 8 Kasım 1909/24 L 1327; MF. İBT. 249/24, 9 Kasım 1909/25 L 1327; MF. İBT. 296/80, 11 Ocak 1911/10 M 1329; MF. İBT. 355/104, 8 Ocak 1912/18 M 1330; Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT. 1072/7, 17 Ağustos 1908/19 B 1326; MF. MKT. 1216/86, 27 Haziran 1916/25 Ş 1334; MF. MKT. 219/30, 18 Ağustos 1894/15 S 1312; MF. MKT. 492/52, 14 Mart 1900/12 Za 1317; MF. MKT. 677/25, 6 Ocak 1903/6 L 1320; MF. MKT. 681/16, 27 Ocak 1903/27 L 1320; MF. MKT. 82/100, 31 Ocak 1884/2 R 1301; MF. MKT. 930/35, 26 Mayıs 1906/2 R 1324; MF. MKT. 962/4, 6 Kasım 1906/19 N 1324; MF. MKT. 982/56, 9 Mart 1907/24 M 1325; Recep Dikici, “Osmanlı Dönemi’nde Kocaelili (İzmitli) Âlim ve Edipler”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, III, Haluk Selvi ve M. Bilal Çelik (eds), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli 2015, s. 1441-1458.
Biray ÇAKMAK