Fransız Diplomat-Seyyah

17 Aralık 1700’de Marsilya’da doğdu. Babası aslen Marsilyalı bir doktor olan Charles Peyssonnel (ö. 1720), annesi Anne Izouard’dır. 16 Mayıs 1757’de İzmir’de öldü. Aix Üniversitesi’nde aldığı hukuk eğitiminin ardından 21 Haziran 1723’te Aix’de avukat oldu. 1727’de Marsilya Bilimler Akademisi’nin kurucularından biri olarak etkin rol oynadı. Fransa’nın Osmanlı büyükelçisi Marquis de Villeneuve’ün talebi üzerine Büyükelçilik Kâtipliğine getirildi. 1736’da ise Büyükelçilik Kançıları olarak atandı.

Büyükelçi Markizi’nin (Marquis de Villeneuve) aracılığıyla gerçekleşen Belgrad Antlaşmasının (1739) barış görüşmelerine ve anlaşma metninin hazırlanması sürecine katıldı. 10.000 lira ikramiyenin yanında Papa tarafından Kont unvanına layık görüldü. 16 Haziran 1743’te soylu ilan edildi. 17 Aralık 1747’de 9500 lira maaş ile İzmir’e konsolos olarak atandı. İstanbul’daki Büyükelçi Comte des Alleurs’ün vefatı üzerine 175455’te büyükelçiliğe vekalet etti. Geçirdiği felçten sonra hayatını kaybettiği 16 Mayıs 1757’ye kadar İzmir’de yaşadı.

Osmanlı topraklarında kaldığı uzun süre boyunca Anadolu’da pek çok yer gezdi ve masraflarını kendi karşıladığı antik kazılar yaptırdı. Fransa’ya Boğaziçi kıyılarından altın madalyonlar, değerli mermerler götürdü ve pek çok önemli yazıtın kaydını tuttu. Hem arkeolojiye olan merakı hem de kendisinden esinlenilerek yazılan l’Antiquaire Français adlı oyun nedeniyle “Fransız Antikacı” olarak tanındı.

1745 tarihli, İzmit’i de içine alan Relation d’un voyage fait de Constantinople à Nicomédie et à Nicée (İstanbul’dan İzmit ve İznik’e Seyahat) adlı Fransa Enstitüsü’nün (Institute de France) Yazma Eserler Kütüphanesinde Ms. 2217’de kayıtlı olan eseri, F. Yavuz Ulugün tarafından Türkçeye tercüme edildi (2005). Bu esere göre Maltepe’den seyahatine başlayan Peyssonnel, sırasıyla Kartal, Pendik, Tuzla, Gebze, Darıca, Eskihisar ve Hereke’den geçerek İzmit Körfezi’ne ulaşır. Nikomedya’da kaldığı sürede keşif gezileri yapar ve ardından İznik’e doğru yol alır. Peyssonnel, Üsküdar’dan İzmit’e arabayla gerçekleştirdiği seyahatin yirmi saat sürdüğünü ve toplam dört gün içinde tamamlandığını belirtmektedir.

İzmit’e ulaştığında tekneyle karşıya geçen Peyssonnel, Yeniköy’den kendisine bir yeniçeri rehber ve iki uşak ile rehberi ve kendisi için at temin etmiştir. Peyssonnel’in İzmit’e yaklaştığında ilk dikkatini çeken, kimi ahşap kimi taş iskele ve rıhtımlarla kaplı sahili, tersane düzlüğü, gemi inşa tezgâhları ve gemi inşası için Sakarya’dan buraya taşınan tomruk ve keresteler olmuştur. Günümüzde Seka alanı olarak bilinen bahçelerde Diokletianus Sarayı’nın kalıntılarını incelemiş; bu kalıntılarda önceden bulunan mermer baş heykelciklerden etkilenmiş, bunların kendisine satılacağı vaat edilmişse de gerçekleşmemiştir.

Peyssonnel’in İzmit ve İznik gezisi, şehri gezmek, tanımak ve tanıtmaktan çok İzmit ve İznik gibi Roma İmparatorluğu’nun önemli başkentleri olan şehirlerde, henüz antik kentlerin adları ve yerleşim yerleri tam tespit edilmediği için keşifler yapmak, yazıtları kayda geçirmek ve bölgenin antik tarihini ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Bu sebeple eseri de bir seyahatname ya da hatırat türünde yazılmamıştır. Bazı hatalı varsayımları bu gezisindeki incelemelerinde düzeltmiştir. Mesela eski Astakos ve Olbia kentlerinin kendisinden önce yazanların zannettiği gibi Nikomedya/İzmit merkezinde değil, körfezin tam karşı kıyısında bulunduğunu anlamıştır. Olvacık/Yuvacık’taki Olva’nın, antik Olbia’dan geldiği tahmininde bulunmuştur. İzmit’te kendisinden öncekilerin yazıp övdüğü kadar çok kalıntı ve yazıtla karşılaşmadığı için biraz hayal kırıklığına uğradığı anlaşılmaktadır. Bunda, şehirde yaptığı keşif gezilerinin halkın dikkatini çekmesi ve soruşturmalarından tedirgin olması sebebiyle rahat hareket edememesi de etkili olmuştur. Eserinin sonunda İzmit ve İznik’te bulduğu Latince ve Helence yazıtları kaydettiği bir liste bulunmaktadır.

Fransa Yazıtlar ve Edebiyat Akademisi’nin (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres) mensubu olan Peyssonnel’in Dissertation sur les rois du Bosphore (Boğaziçi Krallarına Dair Bir İnceleme), Relation de ses voyages au Levant (Doğu Akdeniz’de Seyahatler) ve Éloge du maréchal de Villars (Mareşal Villars’a Methiye) adlı eserleri vardır. Fransa Ulusal Kütüphanesi’nde (Bibliothèque National de France) bazı keşif haritaları ile mektupları, muhtelif Fransa arşiv ve kütüphanelerinde Anadolu’da yaptığı keşif gezilerine dair rapor,çizim ve haritalar bulunmaktadır.10 Ekim 1726’da Anne du Four ile evlenen ve dört çocuğu olan Charles de Peyssonnel’in bir oğlu diplomat ve yazar Claude-Charles de Peysonnel’dir (ö. 1790). Doktor ve tabiat bilimci olan Jean André Peyssonnel (ö. 1759) ise kardeşidir.

KAYNAKÇA

“Éloge de M. Peyssonnel”, Histoire de l’Académie royale des inscriptions et bellesettres, avec les Mémoires de littérature tirés des registres de cette académie, 1764, s. 335-344; Jean-Louis Bacqué-Grammont, Sinan Kuneralp ve Frédéric Hitzel, Représentants permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France (17971991), İstanbul-Paris 1991, s. 33; Anne Mézin, Les consuls de France au siècle des Lumières (1715-1792), Paris 1998, s. 487-490; Charles de Peyssonel, 1745 Yılında İzmit ve İznik’e Yapılmış Bir Gezinin Öyküsü (Relation d’un voyage fait de Constantinople à Nicomédie et à Nicée en 1745), cev.: F. Yavuz Ulugün, İzmit 2005.

Hümeyra BOSTAN BERBER