İzmit’te Tarihi Çarşı

1873 yılında Haydarpaşa-İzmit demiryolunun hizmete girmesi, 1895 yılında Derince Limanı’nın açılması gibi gelişmelerin etkisiyle İzmit, Anadolu’dan gelen mallar ve özellikle de zahireler için bir depolama merkezi olmuştur. İzmit kenti özelinde sahile paralel geçen eski İstanbul-Ankara yolu üzerinde inşa edilen antrepo binaları, Halkevi’nden Pertev Paşa Camii’ne kadar uzanan alanda Adalar Çarşısı ve Buğday Meydanı olarak adlandırılan iki çarşı oluşturmuştur. Bunlardan Halkevi çevresindekiler Adalar Çarşısı’nı, demiryolu ve Pertev Paşa Camii arasında bulunanlar Buğday Meydanı’nı ifade etmektedir. İzmit çevresinden katırlarla getirilen zahirelerin özellikle de buğdayın burada toplanıp satılmasından dolayı buraya Buğday Meydanı denilmiştir. Bu çarşı, “Mağazalar İçi” olarak da bilinmektedir.

Buğday Meydanı’ı oluşturan kagir ticaret yapıları, demiryolunun İzmit’ten ileri gitmediği yıllarda inşa edilmiştir. Adalar Çarşısı ve Buğday Meydanı’nda bulunan eski ticaret yapılarından günümüze gelebilen sayılı örnek üzerinde de 19. yüzyılın sonlarına ait tarihler tespit edilebilmektedir.

1892 yılında demiryolunun Ankara’ya uzatılmasıyla çarşı eski önemini yitirmiş ancak burada bulunan buharlı un değirmeni sayesinde kentin zahire merkezi olmaya devam etmiştir. Bu un fabrikası, 1891 yılı ticaret yıllıklarında “Buğday Meydanı’nda buharlı değirmen ve on fırının sahibi” şeklinde kaydı bulunan Patrikios Kardeşlere aittir. 25 Eylül 1898 tarihinde çıkan ve 5,5 saat süren Buğday Meydanı yangını, çarşının fiziki yapısında değişime yol açan en önemli hadiselerden biridir. Dönemin gazete haberlerine göre bu yangında 6 kömür deposu, 38 zahire mağazası, 11 kahvehane, 32 dükkan, 2 zahire ambarı, 12 kereste mağazası, 8 hayvan bağlamaya mahsus han ve bir un fabrikası ile 1 cami yanmıştır. Yangının yol açtığı mali kayıplar yanında İzmit’e, İstanbul’dan ekmek getirilmek durumunda kalınmıştır.

Yangından sonra Buğday Meydanı, 1898 tarihli Ebniye Nizamnamesi hükümleri uyarınca tanzim edilmiştir. Osmanlı Arşivi’nde bulunan H. 15 B 1316 / M. 30 Kasım 1898 tarihli “İzmit yangınında kısmen yanan kagir mağazaların tamirine ruhsat verilmesi ve harik mahallerin tanzimi hususunda bölgeye mühendis gönderilmesi” ilgili belgeden anlaşıldığı üzere, buranın yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalara yangından kısa bir süre sonra başlanmıştır. İzmit Belediyesi’nde bulunan yanmış Buğday Meydanı haritası da Nafıa Nezareti Celilesi Heyet-i Fenniye Ser Mühendisi Hasan Çavuş tarafından hazırlanmış olup (Mâli 20 Teşrinisani [Kasım] 1314) M 2 Aralık 1898 tarihlidir. Çarşının 19. yüzyıl sonlarındaki durumunun tespit edilebildiği bu haritaya göre demiryolu ve sahil arasında ana yol güzergahı üzerinde yer alan ticaret yapılarından sahil kısmında bulunanlar, denize dik uzanan dikdörtgen planlı ve bitişik nizamdır. Demiryolunun alt kesimi ise daha küçük parsellerin bulunduğu yapı adalarından oluşmaktadır. Çarşının dönemin imar nizamnameleri uyarınca düzgün cadde ve sokak ağı oluşturacak biçimde yeniden düzenlenmesinin öngörüldüğü bu haritada, çarşı esnafının isimleri de belirtilmiştir.

Yangından sonra Buğday Meydanı’nda yanan yapıların yerlerine yenileri yapılmıştır. Bunlardan biri, Patrikios Kardeşlere ait buharlı değirmendir. 1914 yılında yapılan Osmanlı sanayi sayımında Patrikios Mahdumu’na ait olduğu belirtilen bu değirmenin, 24 saatte 100 kentalden çok öğütme yeteneği olduğu belirtilmiştir. Bu değirmeni, 1926 yılına ait Osmanlıca kent haritasında da tespit etmek mümkündür.

zıları, İzmit’te tütüncülüğün gelişmesinin etkisiyle tütün deposu olarak da kullanılmıştır. Çarşının kıyı şeridinde bulunan yapılarından biri ise 1920’li yıllarda İzmit Hapishanesi’ne çevrilmiştir. Buğday Meydanı’nda bulunan ticaret yapıları arasında Mehmet Bey Camii Vakfına ait olanlar, Vakıflar tarafından 1926 yılından itibaren satılmaya başlanmıştır. 1940-1941 yıllarına ait İzmit Ticaret Odası Yıllıklarında Buğday Meydanı’nın kentin aktif ticaret alanları arasında halen ismini koruduğu anlaşılmaktadır. Zamanla buradaki ticaret yapılarının büyük bölümünün yerlerini yeni yapılar almıştır. Bir bölümü ise Pertev Paşa Camii çevre düzenlemeleri, rıhtım ve D100 karayolu inşaatları sırasında ortadan kalkmış olmalıdır.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH. MKT. 2141/57; İdris Bostan, “İzmit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, ss. 536-542; H. Erol– F. Y. Ulugün, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, byy, 2013; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Atila Oral, (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; F. Y. Ulugün, “1891 Şark Ticaret Yıllığı’nda İzmit Sancağı Üzerine”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli 2017, 1966-2015.; Müzeyyen Ünal, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında İzmit’te Ticaret Hayatı”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli 2016, ss. 1001-1068; M. Yazıcı, İzmit’te Çocukluğum (II. Dünya Savaşı Yılları), Kocaeli 2004; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit 1945.

Şennur KAYA