Tarihte matbaayla ilgili ilk örnekler Çin’de ortaya çıkmıştır. Çinliler 600 yılına doğru blok kitap basmaya başlamış bu tekniği daha sonra Japonya ve Kore kullanmıştır. Çinlilerden sonra Uygur Türkleri de IX. yüzyılda ağaç harflerle baskı yöntemini kullanarak matbaacılık alanında faaliyetlerde bulunmuşlardır. Avrupa’da 1440 tarihinde Almanya’nın Mainz şehrinde Johann Gutenberg’in kullandığı bu matbaa, hareketli harflerden oluşmaktaydı. Gutenberg’le birlikte matbaa Avrupa’da yaygınlaşmıştır.
Osmanlı Devleti’nin ise matbaa ile tanışması 1490 tarihinden itibaren Osmanlı’ya sığınmaya başlayan Yahudiler vasıtasıyla olmuştur. Yahudiler Osmanlı’ya sığındıktan sonra 1492 tarihinde İstanbul’da ilk matbaayı kurdular. Yahudilerin kurduğu matbaada ilk kitap 1493 tarihinde basılmıştır. Yahudilerin İstanbul’da matbaayı kurmalarından sonra 16. yüzyılın 2. yarısında Osmanlı Devleti’nde matbaacılık faaliyeti gelişmeye başladı. Yahudilerden sonra başka bir gayrimüslim cemaat olan Ermeniler de 1567 tarihinde İstanbul’da bir matbaa kurmuşlar bunu da sonra 1627 tarihinde Rumlar izlemiştir. Rumlar da Ermeniler gibi matbaayı İstanbul’da kurmuşlardır. Gayrimüslimler kurdukları matbaa ile dini ve kültürel alanda kitaplar basmışlardır. Osmanlı Devleti’nde 1492’de ilk matbaanın kurulmasına rağmen Müslümanlar matbaayı kullanmayı tercih etmemişlerdir. Ancak 1727 tarihine gelindiğinde Mehmet Sait Efendi ve İbrahim Müteferrika’nın çabaları neticesinde İstanbul’da ilk Türk matbaası açılmıştır. Bu matbaada dini kitaplar haricindeki kitaplar basılmıştır. İbrahim Müteferrika tarafından kurulan ilk Türk matbaasında 1727-1742 tarihleri arasında 23 ciltlik 17 eser basılmıştır. İbrahim Müteferrika’nın kurduğu matbaa 18. yüzyılda bir ara ilgisizlikten dolayı kapatılsa da tekrar açılmıştır. 19. yüzyıla gelindiğinde ise 1795 tarihinde kurulan Mühendishane Matbaası’nı, 1802’de Sultanahmet’te kurulan ve kapatılarak 1803’te tekrar Selimiye civarında kurulan Üsküdar matbaası takip etmiştir. Askeri amaçlarla kurulan bu matbaalar 1808 tarihinde tahrip edilmiştir. 1808’den 1824 tarihine kadar suskun kalan matbaa faaliyeti 1824’te matbaanın tekrar Avrupa yakasına taşınmasıyla faaliyetini kaldığı yerden devam ettirmiş ve yüzyılın sonuna kadar da sürmüştür.
Osmanlı’da gerek gayrimüslimlerin gerekse Müslümanların açtığı bu matbaalar genelde İstanbul’da açılmış ve buralarda matbaacılık faaliyeti devam etmiştir. Ancak İstanbul’un dışında Rumlar, Yahudiler ve Ermeniler tarafından imparatorluğun farklı şehirlerinde matbaalar kurulmuştur. Matbaacılık ve basın hayatına dair gayrimüslim cemaatin faaliyette bulunduğu yerler arasında İzmit ve havalisi gelmektedir. İzmit ve havalisinde matbaacılık ve basın hayatına dair yapılan çalışmalarda bu bölgede matbaacılık faaliyetini ilk defa Şah Abbas (1588-1629) ve Nadir Şah (1736-1747) devirlerinde Kocaeli bölgesine yerleşen Ermenilerin başlattığı bilgisi verilmektedir. Kocaeli bölgesine 16. ve 18. yüzyılda yerleşen Ermeniler 19. yüzyıla kadar matbaayla ilgili bir faaliyette bulunmamışlardır.
Ermenilerin ilk defa İzmit’te matbaa açmaları 19. yüzyılda gerçekleşmiştir. Teotik mahlaslı bir yazarın 192 sayfadan oluşan eserinde verdiği bilgiye göre; İzmit’te ilk matbaa Abraham Muradyan tarafından kurulmuştur. Abraham Muradyan Armaş’ta öğretmenlik yapan Halepli Düzyan Muradyan’ın oğludur. Abraham Muradyan, Akmeşe’de (Armaş) doğmuş ve 1833-1903 tarihleri arasında İzmit’te yaşamıştır. Muradyan’ın matbaacılık faaliyetine başlaması ise hac için Kudüs’e gitmesiyle başlamıştır. Kudüs’e gittiğinde Ermeni Patrikhanesi’nin matbaasını görmüş ve matbaaya karşı ilgi duymaya başlamıştır. İlk defa matbaayla karşılaşan Muradyan kendisine hediye edilen harflerle “Rabbin Duası” denilen duayı yayınlamıştır. Ancak bununla yetinmeyen Abraham Muradyan ihtiyaç duyduğu malzemeleri bir Yahudi matbaasından aldıktan, eksik kalan harfleri de babasına yaptırdıktan sonra başka bir dua kitabı daha yayınlar. Kudüs’te ilk defa yayın faaliyetine girişen Muradyan daha sonra İzmit’e dönerek buraya yerleşir. Ancak Abraham Muradyan’ın dönmesine kadar İzmit’te Ermeni matbaacılığıyla ilgili herhangi bir faaliyet henüz yoktur. 19. yüzyılda Ermenilerin Kocaeli’de önemli bir nüfusa sahip olmaları, Hristiyanlar için önemli Armaş Manastırı’nın İzmit’te olması ve İzmit ve havalisinde yaşayan Ermenilerin İstanbul’daki seçkin Ermenilerle İzmit’in İstanbul’a yakınlığından dolayı rahat bir şekilde iletişimde bulunmalarının, İzmit’teki Ermenilerin dini ve sosyal hayatını kolaylaştıracak bir matbaa kurmasına sebep olduğu söylenebilir. Keza Kudüs’ten İzmit’e dönen ve buraya yerleşen Muradyan 1848’e kadar tuhafiyecilik ile meşgul olduktan sonra aynı yıl İzmit’te “Hayrenaser” adındaki ilk matbaayı kurmuştur. 1850 yılına gelindiğinde ise Harpartsum Keropyan’ın elle hazırladığı “Surhantag” (Ulak) mizah dergisi ile Mıgıryan’ın hazırladığı “Pamper Bardizagyan” adlı dergilerden etkilenen Abraham Muradyan, 1 Mayıs 1850 tarihinde matbaasıyla aynı adı taşıyan Hayrenaser adlı ilk süreli dergiyi basar. Bu dergi 3 yıl boyunca yayınlanmıştır. Ancak gerek abone eksikliği gerekse hurufat sıkıntısından dolayı 1853’ten sonra Hayrenaser adlı derginin yayınına son verilmiştir. Abraham Muradyan’ın İzmit’te kurduğu bu matbaa Hovannes Markaryan tarafından satın alınarak Üsküdar’a nakledilmiştir. Yayın hayatına 1879 tarihine kadar ara veren Muradyan 1879 tarihinde Armaş’ta bir matbaa kiralamıştır ancak elinde yeterince hurufat bulunmadığından dolayı sadece sigara etiketleri ve resmî kâğıtlar basabilmiştir. İzmit’te matbaacılık faaliyetini başlatan Abraham Muradyan 1903 senesinde İstanbul Yeşilköy’de vefat etmiştir.
İzmit’te ilk matbaayı kuran Abraham Muradyan’ın matbaacılık faaliyetine ara vermesinden sonra İzmit’te matbaacılık faaliyeti belirli bir süre kesintiye uğramıştır. Ancak daha sonra Armaş Manastırı başpiskoposu Stepannos Mahakyan döneminde Ruben Kürkçüyan’ın (Küçükyan) matbaası satın alınmış ve Armaş Manastırı tarafından 1863’te bir matbaa kurulmuştur. Bu matbaada ilk olarak “Çarhapan Surp Astvadzadzin” adlı kitap basılmış akabinde ise 1864 tarihinde “Huys” (Ümit) adlı dergi tabedilmiştir. “Ümit” adlı bu dergi 1878 tarihine kadar basılmıştır. Armaş Manastırı’nda kurulan bu matbaa Armaş Manastırı’ndaki öğretmen ve öğrencilerin gayretleri neticesinde faaliyetlerini sürdürmüştür. Ancak 1879 tarihine gelindiğinde Manastır tarafından işletilen matbaa Armaşlı Mardiros Mavyan’a kiralanmıştır. Armaş Manastırı tarafından kiraya verilen bu matbaada Ermenice mantık ve okuma risaleleri yayınlanması için izin alınmış ve Maarif Nezareti tarafından kitapların basılmasında herhangi bir sakınca görülmediği belirtilerek basımına izin verilmiştir. Burada Ermenice kitapların yanında Türk-İslam kültürüyle ilgili Armaş Manastırı öğretmenlerinin yazdığı eserler ve Müslüman yazarların eserleri de basılmıştır.
L.P. Dabağyan, Manastır rahipleri tarafından hazırlanan ve Armaş Manastırı matbaasında basılan eserler arasında Yunus Emre Divanı, Hz. Muhammed (s.a.v) Efendimizin Hayatı, Fuzuli’nin Hayatı ve Divanı gibi eserlerin olduğu bilgisini vermektedir.
Mardiros Mavyan’ın Armaş Manastırı’ndaki matbaacılık faaliyetinin 1891 tarihinden itibaren İzmit merkezde devam ettiği anlaşılmaktadır. İzmit’te açtığı matbaa için 1892 tarihinden itibaren defaatle Osmanlı Devleti’nden ruhsat almak için dilekçe yazdığı görülmektedir. Mavyan’ın ruhsat talebi 1893 tarihinde ilkinde Dahiliye Nezaretince uygun görülmemesine rağmen aynı yıl yaptığı başvuru neticesinde kendisine matbaa için ruhsat verilmiştir. İzmit Hamidiye Caddesi’nde matbaacılık faaliyetinde bulunan Mavyan’ın matbaası 1915 tarihine kadar devam etmiştir. 1915 tarihinde Tehcir Kanunu’nun çıkarılması üzerine Mavyan’ın İzmit’ten ayrılmasıyla, matbaası yerel yönetim tarafından devralınmıştır.
KAYNAKÇA
Erhan Afyoncu, “İbrâhim Müteferrika” TDVİA, C. 21 İstanbul 2000, s. 324-327; Hidayet Nuhoğlu, “Osmanlı Matbaacılığı”, Türkler, C. 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1652-1661; Kemal Beydilli, “Matbaa”, TDVİA, C. 28, İstanbul 2003, s. 105-110; Kemal Beydilli, “Müteferrika Matbaası”, TDVİA, C. EK-2., Ankara 2019, s. 341-343; Oğuz Polatel, “İzmit’te Ermeni Matbaaları ve Basın-Yayın Faaliyetleri (1847-1915)”, I. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Göçler Sempozyumu (2-4 Mayıs 2012), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2014, s. 825-847; Sedat Şimşek, Başlangıcından Bugüne Kocaeli Basın Tarihi 1848-2001, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001.
İlhan GÖK