Bahçecik’teki Gayrimüslim Okulu

On altıncı yüzyılın ortalarında Sivas’taki Bahçecik köyünden gelen Ermeniler tarafından kurulan Bahçecik, Ermeni kaynaklarında Bardizag (Küçük Bahçe) olarak geçmektedir. Ermeni nüfusunun yoğun olarak yaşadığı bir nahiye olması sebebiyle on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amerikan misyonerlerinin İzmit ve çevresinde gerçekleştirdiği faaliyetlerde Bahçecik’in önemli yeri bulunmaktadır. Kısa adı ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) olan Amerikan Board dünya çapında misyonerlik faaliyetleri yürüten Osmanlı topraklarında da faaliyet gösteren Protestanlığı yaymayı amaçlayan misyoner bir örgüttür. Özellikle eğitim, sağlık ve dini alanlarda kurumlar açarak propaganda çalışmalarında bulunmuşlardır. Amerikan Board Teşkilatı Osmanlı Devleti’ni Batı Türkiye Misyonu, Doğu Türkiye Misyonu ve Merkezi Türkiye Misyonu olarak üç misyona, ayrıca bu misyonları da yönetimde kolaylık sağlamak için istasyonlara ayırmıştır. Amerikan misyonerlerinin eğitim faaliyetleri oldukça kararlı ve dikkat çekicidir. Amerikan Board’a ait misyonlarda İncil ve çeşitli dini propaganda yayınlarıyla Ermeni evlerinde ziyaretler gerçekleştirerek onları Protestanlığa davet etmişlerdir. Misyonerler yerel dili öğrenerek halk ile temas kurmaya çalışmışlardır. Okuma yazma gibi temel eğitimi, açmış oldukları eğitim kurumlarında vermişlerdir. Misyonerler istasyonlardaki bütün faaliyetleri yönetmek, ziyaretler düzenleyerek istasyonları düzenlemek, raporlar tutmakla görevli olmuşlardır.

Bahçecik, geniş bir alana yayılan Amerikan Board’un Batı Türkiye Misyonundaki istasyonlardan biridir. 1853 yılında İstanbul’a bağlı bir dış istasyon olarak teşkil edilen Bahçecik’in statüsü 1855 yılı itibariyle Protestan Ermeni sayısının 50’ye ulaşmasının ardından Board yönetimi tarafından değiştirilmiştir. Bahçecik 1856 yılında Kuzey Ermeni Misyonu olarak adlandırılan Misyonun bağımsız bir istasyonu haline gelmiştir. Bahçecik’e atanan Justin W. Parsons adlı misyoner ve ailesinin bu durumda etkisi olmuştur. Ermeniler arasında gizli değil, kahvehane gibi halka açık alanlarda İncil’i vaaz etmişler, Ermeniler arasında kabul ve destek görmüşlerdir. Justin W. Parsons, bir süre sonra burada kız okulu açmak için girişimlerde bulunmuş, ancak yöre halkının kızların yüksek eğitime ihtiyaç duymadığı şeklindeki inancı yüzünden başlangıçta başarısız olmuştur. Bu görüşlerin değişmesiyle birlikte kız okulu açma fikrinden vazgeçmeyen Parsons’ın önerisi Board tarafından 1871’de kabul edilmiştir. Bu iş için kendisine fon ayrılan Justin W. Parsons 1873 yazında Bahçecik’te eskiden ipekböceği yetiştirmek için koza hane olarak kullanılan iki katlı bir binayı Charavleg ailesinden kiralamış ve burayı okul ve personel için donanımlı hale getirmiştir. Binada sınıflar, toplantı salonu, öğretmenler için kalacak yer, öğrenciler için yatakhane ayrıca giriş katında mutfak, oturma odası, tuvaletler ve banyolar bulunmaktaydı. Okul için hazırlıklar devam ettiği sırada Amerikan Board Laura Farnham’ı okula sorumlu olarak atamıştır. Bayan Farnham Mt. Holyoke Kız İlahiyat okulunda eğitim almış bir misyonerdi. Okul müfredatını da aldığı eğitime göre şekillendirmiş eğitim dili Ermenice olduğu için bu dili de önceden öğrenmişti. Okulda kızlar için İngilizce, Matematik, Coğrafya, başlangıç düzeyinde Cebir ve Geometri, Din, Genel Tarih, Yazı, Müzik ve Beden Eğitimi dersleri veriliyordu. Din dersleri ile Protestanlığın yayılması, İngilizce ile iletişim, Matematik ve Geometri ile rasyonel düşünce, tarih ve coğrafya ile genel kültür, müzik, beden eğitimi ile de genel yetenek kazandırmak amaçlanmıştır. Velilerin maddi durumu iyi olmadığı ve kızlarını okula gönderme eğilimi de olmadığından öğrenci katılımını arttırmak için okul ücretleri oldukça düşük tutulmuştur. Bayan Farnhnam okul yönetimi dışında derslerin çoğunda öğretmenlik yapmış, disiplini sağlamış, hesap defterlerini tutmuş, kızların sağlığı ve maneviyatından da sorumlu olmuştur. Bay Parsons 1880 yılında soyguncular tarafından öldürülünceye kadar kendisine yardım etmiştir. Bay Parsons’un eşi ve kızı da ona eşlik etmek üzere kalmış, öğretmenlik yapmışlardır. Ayrıca ilerleyen dönemde Robert Kolej mezunu Armenag Der Hagopyan da okulun Adapazarı’na taşınmasından bir süre önce Bahçecik’te görev yapmıştır.

Bahçecik Kız Okulu 1873 Eylül’ünde üçü yatılı olmak üzere on altı öğrencisiyle eğitime başlamıştır. Amerikan Board raporlarına göre okul Adapazarı’na taşınıncaya kadar 1874 yılında 12 yatılı kız öğrenci; 1875 yılında ise 25 yatılı, 36 gündüzcü öğrenci; 1877’de 20’si yatılı 60 öğrenci; 1878’de 24 yatılı 50 gündüzcü öğrenci; 1879’da tamamı haftalık ders ücreti ödeyen 24 yatılı, 50 gündüzcü öğrenci; 1881’de 31’i gündüzcü 71 öğrenci; 1882’de 31’i yatılı 71 öğrenci; 1884 yılında 27’si gündüzcü 64 kız öğrenci öğrenim görmüştür.

1882’de Bahçecik Kız Okulu’nda sıradan bir gün şöyle geçer. Okul saat sekiz buçukta başlar, dokuza kadar müzik dersi yapılır, okul iklimi adeta Amerika’da olduğu hissi uyandırır, yerli kıyafetlerden ziyade Avrupa stili kıyafetler giyilir, duaların yanı sıra Aritmetik, Coğrafya, Ermenice, İngilizce derslerine de yer verilir, çarşamba günleri ise dikiş dikmek ve şarkı söylemekle geçirilir. Bahçecik Kız Okulu 1885’te özellikle maddi sebeplerden ötürü Adapazarı’na taşınmış, Adabazari Hayuhgatz Varjharan adıyla faaliyetlerine devam etmiştir. Bahçecik’te geçirdiği on iki yıl süre içinde 28’i Gregoryen Ermeni ve bir Ermeni Katolik olmak üzere 75 kız öğrenci bu okula kaydolmuş, bunlardan 67’si mezun olmuştur. Mezunların 37’si öğretmen olarak görev almıştır. Okul 1920’li yılların başında İstanbul Bağlarbaşı’ndaki kampüse taşınmış, Üsküdar Amerikan Kız Lisesi olmuştur. Böylece günümüzde eğitim veren Üsküdar Amerikan Koleji’nin temelleri Bahçecik Kız Okulu’nda atılmıştır.

Bahçecik Erkek Yüksek Okulu’nu 1878 yılında Amerikan Board tarafından Parsons ve Farnham ile çalışması için Erzurum’dan Bahçecik’e görevlendirilen John Pierce adlı misyoner açmıştır. Bay Pierce’a göre tek başına eğitimli kızlarla yola çıkarak çağın ruhunun gerektirdiği eğitim ve kültürden yoksun bir erkek nesli yetiştirilmesi düşünülemezdi. Eski bir tekstil imalathanesini Kutneryan ailesinden kiralamış, bir bölümünü kendine ev olarak düzenleyip geri kalanını da erkek okulu için kullanmıştır. Burada misyonerlik hizmeti için köy okullarının yönetimini üstlenecek, din adamı ya da çeşitli mesleklerden gençlerin yetişmesi hedeflenmiştir. Kız okulu gibi Bahçecik Erkek Okulu da zamanla büyümüş, başlangıçta 70 olan öğrenci sayısı giderek artmıştır. Amerikan Board raporlarına göre 1882’de 35’i yatılı 80 öğrenci; 1884’te 60’ı gündüzcü 123 öğrenci; 1908’de 301 öğrenci; 1912’de 291’i yatılı 350 öğrenci eğitim görüyordu. Pierce ve ailesi 1890 yılında Amerika’ya dönmüş, yerine okulu 22 yıl yönetecek olan Kanadalı Robert Chambers görevlendirilmiştir. Bay Chambers kurumu, kasabanın dışındaki yeni bir okul arazisine taşımış, sınırlı kaynaklarıyla söz konusu arazi üzerine beş bina inşa etmiştir. Onun yönetiminde Bahçecik Erkek Okulu, Bitinya Yüksek Okulu adıyla anılmaya başlanmıştır. Okulun öğretmen kadrosunu da geliştirmiştir. Kız okulundan Armenag Der Hapogyan’ı okul kadrosuna almış, aynı zamanda okul doktoru olarak hizmet veren Dr. Y. Der Stepanyan da burada otuz yıl öğretmenlik yapmıştır. 1883’teki öğretim müfredatında Aritmetik, Cebir, Coğrafya, İngilizce, Fransızca, Ermenice, Astronomi, Zooloji, Mantık, Politik Ekonomi ve Zihin Felsefesi dersleri yer almaktaydı. 1885’te düzenli sınıflara bölünen okulun dört yıllık müfredatı, bir de hazırlık sınıfı oluşturuldu. Mezunları Robert Kolej’e sınavsız girebiliyorlardı. 1891’de öğretim programı İleri Matematik, Doğa Bilimleri, Tarih, Fransızca, İngilizce ve Türkçenin yanı sıra bütün genel dersleri ve İncil dersini içeriyordu. Din eğitimi kapsamında her akşam ve sabah dualarıyla İncil okunup ilahi söyleniyor, her pazar sabahı bütün öğrencilerin katılımıyla dua toplantıları yapılıyor, öğrencilerle tek tek sohbet edilerek misyonerliğin en büyük arzusu olan İsa’yı kurtarıcıları olarak benimsetmek amaçlanıyordu. Ayrıca kızların ev işleriyle ilgili eğitim alması gibi erkekler de mesleki eğitim almaktaydılar. Marangozlar için projelerden ilki sınıf sıra ve sandalyelerinin imal edilmesiydi. 1885 eğitim yılında 150 çift tahta ayakkabı, 1500 sepet ürettiler. Bu mallar daha sonra gelir elde etmek için satıldı. 1885’te Bahçecik’teki Kız Okulu Adapazarı’na taşınınca Erkek Okulu Bahçecik’teki tek Amerikan Board eğitim kurumu haline geldi. Öncesinde Ermeni Kız Okulunun yer aldığı koza hane binasında 12 Şubat 1897 tarihinde açılan yetimhanede yaşayan çocuklar da Bahçecik Erkek Okulu’nun mesleki bölümünde öğrenim görmüşlerdir.

Birinci Dünya Savaşı’nın çıkışına kadar Amerikan Board’un Bahçecik’teki tesisleri neredeyse bir düzineye ulaştı. 1914 yılına gelindiğinde 300’e yakın öğrencisiyle Bithinya Amerikan Koleji, Board’un Osmanlı’daki en büyük eğitim kurumlarından biri olmuştu. Osmanlı’nın pek çok bölgesinden ve çevre ülkelerden Bithinya Amerikan Koleji ve Erkek Yetiştirme Yurdu’na (Favre Boy’s Home) gelerek Bahçecik’e “erkeklerin bahçesi” adıyla yeni bir sıfat kazandırdılar. Amerikan Board raporlarında mezunlarla ilgili verilen bilgilere göre örneğin Pastör Hosvep Jejizian bu okulda yetişmiş Robert Koleji bitirdikten sonra da Edinburg’daki dört yıllık teoloji okulunu tamamlamıştır. Sonrasında Adapazarı Protestan Ermeni Cemaati’nin davetiyle buradaki dört yıllık vaizliğin ardından 1899’da Adapazarı Protestan Kilisesi’ne pastör olarak atanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında 1915’te okul ve yetimhanenin kapatılmak zorunda kalınması üzerine Amerikan Board’un Bahçecik’teki faaliyetleri de durmuştur. Chambers ailesi ülkeden ayrılmış, savaş sonunda Amerikan Board Bahçecik’teki istasyonunu terk edilmiş olarak kaydetmiştir. Amerikan Board, okulu Bahçecik’teki yerinde yeniden açmaktansa 1921’de İstanbul Erenköy’de açmayı tercih etmiş, 1930’lu yılların başına kadar Amerikan Erkek Koleji olarak faaliyetini sürdürmüştür.

KAYNAKÇA

Ayşe Aksu, Amerikalı Misyonerlerin Osmanlı Anadolusu’ndaki Eğitim Faaliyetleri (1820-1900) ve Bunun Osmanlı Toplum Yapısına Etkileri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2010; Hülya Çelik, “Amerikan Misyonerleri’nin Kocaeli’de Eğitim Faaliyetleri”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, c: I, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2015, ss. 1183-1191; Fay Linder, The History of Üsküdar Amerikan Academy 1876-1996, Üsküdar Amerikan Academy Alumni Association, İstanbul, 2000; Ercan Karakoç, Civgin Sinem, “Amerikan Board Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarındaki İlk Faaliyetlerine Bir Örnek: Bahçecik İstasyonu”, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, c: 10/İLKBAHAR, Sayı: 38, 2018; Ayhan Öztürk, “Amerikan Board’un Kuruluşu, Teşkilatlanması ve Osmanlı Devleti’nde Kurduğu Misyonlar”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 23, 2007/2, ss. 63-74; Frank Stone, Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi: Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2011.

Hülya ÇELİK