İzmit’in Tarihî Mahallelerinden

Tarihî Bağçeşme Mahallesi ya da günümüzdeki adıyla Orhan Mahallesi sahip olduğu manevi ve tarihi değerlerden dolayı İzmit’in tarihi mahalleleri arasında çok önemli ve ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Fütuhatçı Osmanlı gazilerinin İzmit’e eriştikten sonra kentin merkezi olarak değerlendirdikleri, kentin tüm Körfez’e haiz, yüksekçe bir tepesinde, stratejik açıdan savunmaya elverişli bir bölgesinde yer alır. İzmit kentinin yüce bir tepeden dökülen bir görkemli şelale gibi sahile doğru yayılmakta olduğu düşünüldüğünde bu şelalenin zirve noktası Bağçeşme ya da günümüzdeki adıyla Orhan Mahallesi’dir. Tarih boyunca bu gibi askeri ve stratejik nedenlerden dolayı büyük önem taşımış olması dolayısıyla son derecede önemli tarihsel miras envanterine sahiptir.

Bağçeşme (Orhan) Mahallesi İzmit Körfezi kıyılarından itibaren yükselen büyük bir tepenin en üst noktasına kurulu olup batıda Turgut Mahallesi (Koruma alanı sınırı oluşturan Saadettin Yalım Caddesi’nin büyük bölümü ile); Kuzeyde Kabaoğlu köyü; Doğuda Topçular, Terzibayırı, Hacı Hızır (Şehitlik) Korusu Parkı ile Veli Ahmet Mahallesi; güneyde Akçakoca Mahallesi (Orhan Caddesi) ile çevrelenmiştir. Günümüzde de geleneksel Osmanlı-Türk mahalle yaşamının tipik özelliklerini yansıtan bir yapı arz eder. İller Bankası analitik etüdlerine göre 1914 yılında 150 hane 600 kişiden oluşan Bağçeşme Mahallesi, 120 hane 500 kişiden oluşan Camii Şerif Mahallesi ve 15 hane 60 kişiden oluşan Tulkuk Mahallesi 1927’de birleşerek “Orhan Mahallesi “adını almıştır. Günümüzde Bağçeşme Mahallesi, Orhan Mahallesi içinde “Bağçeşme Sokak”, Tulkuk Mahallesi ise “Tulkuk Geçidi Sokak” olarak yaşamaktadır.

Osmanlılar 14. yüzyılda İzmit’i alınca Roma döneminden farklı olarak kıyı yerine kentin yukarı bölümündeki, iç kalenin bulunduğu bölgede yerleşmiştir. Kentin ilk fethedildiği dönemde kiliseden dönüştürülerek inşa edilen Orhan Camii ile medrese ve çifte hamamın bulunduğu Yukarı Mahalle, kentin merkezi haline gelmiştir.

Mahallenin güney bölümü; yani Akçakoca Mahallesi’ne doğru dik bir eğimle inen bölgesi arkeolojik ve kentsel koruma alanıdır. İşbu birinci derece Arkeolojik Sit alanında iç surlara ait kale ve burç izleri ve Nikomedia Antik Tiyatrosunun izleri bulunur. Kuzey bölümü Arkeoloji ve Kentsel Koruma Alanı Dışında ise birinci derece Arkeolojik Sit alanı içinde Gültepe Nekropol Alanı bulunur. Burası Helenistik dönemden Bizans çağı sonlarına dek kesintisiz bir şekilde Nekropol ve Bizans çağında yapılmış anıtsal bir kutsal yapı alanıdır. Mahallede ayrıca yoğun anıtsal ve sivil Osmanlı eserleri de yer almaktadır.

Tüm görkemi ile bütün İzmit kenti, körfezi ve havzasına hâkim bir manzaraya konuşlanmış Orhan Camii İzmit’in en önemli tarihi yapılarından biridir. Kalın, masif, moloz taş duvarlarla inşa edilmiş eski bir Rum kilisesinin fütuhat sonrası camiye çevrilmesi ile inşa edilmiştir. Dört ahşap sütun üzerine oturan bir kubbesi vardır. Camiye kentin fethi dolaylarında (1337) sultan olan Orhan Gazi’nin adı verilmiştir. 1843 yılında Sultan Abdülmecit dönemindeki onarımı sırasında son cemaat yeri ve hünkâr mahfili olarak ahşap eklentiler yapılmıştır. Güçlendirilmiş istinat duvarları ile çevrili olup haziresi Nakşibendi ileri gelenlerinin mezarlığı olarak değerlendirilmiştir. 1999 depreminde büyük zarar gördüyse de bugün mükemmel bir onarım ve özenli bir restorasyonla yeniden hizmete sunulmuştur. Çevresi ve manzarası son derecede asude ve ilham vericidir. Hemen hazirenin dışında yer alan Canfeda Kethüda Kadın Çeşmesi (Orhan Çeşmesi) ile uyum içerisinde etkileyici bir mimari doku oluşturmaktadır. Canfeda Kethüda Sultan Çeşmesi 1826 yılında Sultan Mahmud döneminde bir onarım geçirmişse de kitabesinden daha eski bir zamana ait olduğu anlaşılmaktadır.

Orhan Camii ve ilham verici konumu sadece günümüze dair bir fenomen değildir. Osmanlı Sultanı’nın İzmit’e geldiğinde bu caminin “Hünkâr Mahfili”nden tüm havzaya hâkim etkileyici manzarayı tarassut ettiğini bilmekteyiz. Ayrıca Sultan Orhan döneminde başlayan bir ritüel olarak her Cuma Orhan Gazi’nin kılıcı ile hutbe okunması geleneği sürdürülegelmiştir. Tüm bunlar da göstermektedir ki; Orhan Camii ta kurucu banilerden başlamak üzere bir cami olmanın ötesinde anlamlar taşımaktadır toplumumuz ve kültürümüz için.

Orhan Mahallesi, çok önemli bu tarihi yapıların dışında bugün istinat duvarları içine gömülü kalmış 18. Yüzyıl Çakmaklı Çeşme, Gültepe Nekropolü, Nikomedia sur kalıntıları, Kara Burç ve korumaya alınmış bir Bizans burcu olan Bayrak Burcu gibi çok önemli tarihsel kalıtlara sahiptir. Bayrak Burcu çevresi bugün bir rekreasyon ve piknik alanı olarak düzenlenmiş bakımlı bir yeşil alandır. Tarihi burca  çıkınca da tüm havzayı olanca görkemiyle gözlemlemek mümkündür.

Orhan Mahallesi’ne ruh katan en önemli değerlerden biri de kentin duygusunu olanca azameti ile yansıtan Bağçeşme Mezarlığı ve şehitliktir. Baç Mezarlığının dolması üzerine ihdas edilen Bağçeşme Mezarlığı İzmit’in ortak belleğinde çok önemli bir yer tutar. İzmit’in bütün önde gelen isimleri bu ıssız, melankolik servilerle dolu ve hüzünlü mekânda yatarlar ve bu mezarlığın İzmit’in ortak ruhunun oluşmasında rolü çok büyüktür.

Sahip olduğu büyük tarihsel miras envanterinin ötesine taşarak Orhan Mahallesi’nin büyük bir manevi değer taşıdığını, etkileyici bir duygu yaydığını söyleyebiliriz. Osmanlı yaşam tarzının günümüzde mümkün olabilecek serpintilerinin canlı olarak gözlemlendiği bir asudelik, dinginlik ve huzur taşır. Tüm dünya ile rekabet eden bir sanayi ve endüstri kentinin büyük dağdağası ve yorucu ritminden uzak; hatta tüm bu dirimsel çırpınışlara yukarıdan bakan edası ile Orhan Mahallesi kültürel kodlarımıza dair bir manevi miras olarak korunması ve ihya edilmesi gereken çok önemli bir mahalledir.

KAYNAKÇA

Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, İstanbul, 1981; Avni Öztüre, Resim, Fotoğraf, Belgelerle Nicomedia: İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, İstanbul, 1969; Engin Ürkmez, İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2007; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairei Reisliği Şehircilik İşleri Müdürlüğü, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası Döner Sermayesi, Ankara, 1971; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 20, İse Reklam, İstanbul 2011; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, M.E.B. Yayınevi, İstanbul, 1971; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Düzey Matbaa LtdŞti, İstanbul, 2009; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2011; Zeynap Demir, Kınalı Sakarya Otoyolu 88km İzmit Nekropolü Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 1992; Turgut H.Zeyrek, Nikomedia (İÖ264/263-İS 358) Arkeolojik Açıdan Genel Bir Değerlendirme, Ege Yayınları, İstanbul, 2005; Ayşe Çalık Ross, Antik Kent Nikomedia, İstanbul, Delta Yayınları, 2007; Clive Foss, Anadolu’da Ortaçağ Kalelerinin İncelenmesi II, Nikomedia, (çev. F.Yavuz Ulugün), Kocaeli, İzmit Rotary Kulübu Kültür Yayınları, Kocaeli, 2002; Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinde Birkaç Damla, İSU Genel Müdürlüğü Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s. 117-129; Volkan Şenel, “İzmit’in Fetih Simgesi Gazi Süleyman Paşa Camii (Nam-ı Diğer Orhan Cami),” Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşleri Daire başkanlığı yayınları, Kocaeli 2017, s. 2753-2780.

Nevnihal ERDOĞAN