EDHEM EFENDİ (1842-?)

Moralızade, Belediye Reisi

Moralı Ahmed Ağa ile Emine Hanım’ın çocukları olarak 1842 yılında dünyaya geldi. Tam adı İbrahim Edhem olmakla beraber daha ziyade ikinci ismiyle tanınmıştır. Kısıtlı sayıdaki arşiv belgesi ve torunlarına intikal eden kayıtlar sayesinde hayatı ve dönemi hakkında bilgi elde edilebilmektedir. Edhem Efendi okuma yazma bilmekle beraber herhangi bir memuriyete girmemiş, biraderleriyle birlikte bakkaliye işiyle uğraşmış ve şehrin nüfuzlu simalarından bir olmuştur. Yazılı kaynaklar ve sözlü rivayetler farklı tarihlerde üç defa belediye reisliğinde bulunduğunu doğrulamakla beraber, görev sürelerinin başlangıç ve bitiş tarihleri net olarak tespit edilememektedir. 1894 Depremi sonrası imar faaliyetlerindeki rolüne değinen belgeler kendisinden “sâbık belediye reisi” diye bahsettiğine göre, birinci görevi bu depremden öncedir. Bu tarihten 20. yüzyılın başlarına kadar, eski mutasarrıflardan Hasan Paşa’nın damadı Portakal Hafız Rüşdü Efendi, İsmail Bey, Kevork Dimitri, Fescizâde Safvet Bey gibi isimlerin yürüttüğü belediye reisliği bu tarihten sonra bir kez daha İbrahim Edhem Efendi’ye geçti. Belediyenin 1905 bütçesinin gelir ve gider kalemlerinin belirtildiği cetvelde onun mührü ve imzası bulunmaktadır. Reislik koltuğuna Meşrutiyet’in ilanından bir süre önce Asım Efendi oturduysa da, Meşrutiyet’in ilanından sonra Edhem Efendi üçüncü defa başkan yapıldı. Ancak bu defa vekâleten atanmıştı. Dellal Hakkı’nın başını çektiği 30-40 kişilik bir grup imza toplayıp gösteri yaparak atamayı protesto ettiler. Protestocular soruşturma sırasında Edhem Efendi’nin şahsına değil, göreve geliş biçimine karşı çıktıklarını, gelecek yıl yapılacak seçimleri kazandığı takdirde kimsenin itiraz etmeyeceğini dile getirdiler. Fakat Edhem Efendi bir yıl sonra 16 Aralık 1910 tarihinde öldü. Kendisinin Cemile Hanım’la evliliğinden dört çocuğu dünyaya geldi. Bunlardan Abidin Bey 1912 yılında İzmit’in belediye başkanı olacaktır.

İbrahim Edhem Efendi zeki ve becerikli olmakla beraber hayırsever yönüyle tanınmaktaydı. Osmanlı döneminde modern anlamda belediyecilik anlayışı gelişmemesine rağmen, İzmit Belediyesi kadro ve bütçe imkânlarıyla beraber icraat bakımından kurumsal bir varlık göstererek diğer örneklerinden ayrılmıştır. Edhem Efendi’nin ve diğer reislerin resmî kayıtlara yansıyan icraatları bunu somut biçimde kanıtlamaktadır. Edhem Efendi görevde bulunmadığı tarihlerde de mutasarrıf ve diğer yöneticilerle birlikte toplum hizmetinde bulunmuştur. Örneğin 1894 Depremi’nde yerle bir olup Sultan Hamid’in iradesiyle yeniden inşasına karar verilen Fevziye Camii’nin ihyası sırasındaki gayretlerinden dolayı rütbe-i saniye sınıf-ı sânisi ile ödüllendirilmesi için İzmit İdare Meclisi 16 Ekim 1898 tarihinde mazbata hazırlayarak Bâbıâli’ye göndermiştir. 20. yüzyılın başlarında saat kulesi, rıhtım, belediye bahçesi, Belediye Oteli ve ayrıca birçok dükkânın inşası projelerinin hayata geçirilmesinde önemli katkıda bulundu. Dönemin İzmit Mutasarrıfı Kazım Bey, genel bayındırlık faaliyetlerindeki çabası ve özellikle yapımı 1902 Kasım’ında tamamlanan saat kulesinin inşasındaki gayret ve emeğinden dolayı Edhem Efendi’ye dördüncü rütbeden Osmanlı nişanı verilmesi için saraya müracaatta bulundu.

Edhem Efendi özellikle Paşa suyunun modern borular yoluyla ahaliye kolayca ulaşması için çalıştı. Bu amaçla belediye bütçesinde para biriktirmiş ve bir yabancı şirketle anlaşmaya oturmuştu. Müteahhit parayı az bulunca teminat istemiş, Edhem Efendi de belediye vergilerini göstermişti. Vergi siteminin istikrarsızlığını, padişahın emriyle vergilerin her an kaldırılabildiğini yahut el konulduğunu bilen şirket vergilerin devamlılığı konusunda garanti istedi. Edhem Efendi bu konuda garanti verilemeyeceğini belirtince şirket bu defa, emlakini rehin etmesini teklif etti. Ethem Efendi ve belediye azaları emlaklerinden tapulu olanları ibraz ettilerse de şirket bunları da az buldu ve böylece içme suyu projesi akim kaldı.

KAYNAKÇA

BOA, DH. MKT, 654/30; 2132/56; 2248/28; 2740/17; DH. TMIK. S, 58/41; Kaynak kişi: Mehmet Moralı (Torunu), Rezzan Acar (Torunu)

Kemalettin KUZUCU