Türkiye, nüfusun yerleşimi bakımından sanayileşme ve ona bağlı olarak kentleşme hareketinin ana belirleyiciliğinde, özellikle son 50 yıl içinde çok önemli bir dönüşüm yaşamıştır. Verilere göre, 2021 yılı itibariyle nüfusun yaklaşık %30’u Marmara bölgesinde yaşar hale gelmiştir. 2000 yılında bölgenin Türkiye nüfusu içindeki oranı %27,30’dan %30,77’ye yükselmiş durumdadır. Genel bölge açısından yaşanan dönüşüm Kocaeli bakımından da geçerli bir husustur. Zira 2000 yılında, il genelinde Türkiye nüfusunun %1,77’si yaşarken 2021 yılına gelindiğinde bu değer %2,38’e yükselmiştir.
Konu, nüfusun kent-belde ve köyler yerleşimi düzeni ekseninde ele alındığında görülür ki Türkiye nüfusu hızlı sanayileşmenin bir sonucu olarak 1990’lı yıllara gelindiğinde artık kentsel nüfusun baskın olduğu bir yerleşim düzeni kazanmıştır. 2000 yılından 2021'e kadar kırsalı da içine alan dengelenmiş yerleşim yapısından, il ve ilçe merkezlerinin baskınlık kazandığı bir yerleşim düzenine ulaşmıştır. Kocaeli bölgesi, ana hatları ile Türkiye genel dönüşümüne uygun düşen bir kentleşme süreci içinde olmuş da olsa, bazı dönemlerde farklılaşan özellikler göstermiştir. 1990-1999 alt döneminde Türkiye ortalamasının üzerinde bir kentleşme yaşarken, 1999 depremi ile başlayan yeni döneme girmiş, depremin etkilerinin baskın olduğu yıllarda kırsal nüfusu kayda değer oranda yükselmiştir. Ancak 2010 yılına gelindiğinde Türkiye’nin dönüşümünün kat kat üzerinde bir gelişim ile kentsel nüfusu %93 oranına ulaşmıştır. 2012 yılı içinde yaşanan idari bir tanımlama dahilinde %100 olarak tanımlanarak bu yöndeki gelişimini çok daha erken tamamlamıştır. Kocaeli’de, büyükşehir belediyesi tanımı ile il ve ilçe sınırlarının genişletildiği yeni dönemde belde ve köy yapıları ortadan kaldırılarak mahalleye dönüştürülmüştür.
|
Yıl |
Türkiye |
Marmara Bölgesi |
Kocaeli |
||
|
|
|
Nüfus |
Türkiye içindeki Payı (%) |
Nüfus |
Türkiye içindeki Payı (%) |
|
2000 |
67.803.927 |
18.511.213 |
27,30 |
1.206.085 |
1,77 |
|
2020 |
83.614.362 |
25.731.447 |
30,77 |
1.997.258 |
2,38 |
Tablo No 1: Kocaeli Nüfusunun Türkiye ve Bölge Ölçeğindeki Gelişimi (20002020)
|
Yıl |
Türkiye |
Kocaeli |
||
|
İl ve İlçe Merkezleri |
Belde ve Köyler |
İl ve İlçe Merkezleri |
Belde ve Köyler |
|
|
1990 |
59,00 |
41,00 |
62,00 |
38,00 |
|
2000 |
64,90 |
35,10 |
59,04 |
40,06 |
|
2010 |
76,30 |
23,70 |
93,70 |
6,4 |
|
2012 |
77,30 |
22,70 |
93,40 |
6,6 |
|
2013 |
91,30 |
8,70 |
100,00 |
- |
|
2015 |
92,10 |
7,90 |
100,00 |
- |
|
2018 |
92,30 |
7,70 |
100,00 |
- |
|
2019 |
92,80 |
7,21 |
100,00 |
- |
|
2020 |
92,96 |
7,03 |
100,00 |
- |
Tablo 2: Kocaeli Nüfusunun Kır-Kent Bakımından Yerleşim Dağılımı
Verilere göre, Kocaeli ili için geçerli olan durum özellikle 2013 yılından itibaren Türkiye’nin birçok ili için geçerli bir durumdur. Bu, idari alanda yapılan bir değişiklikle, büyükşehir belediye sınırlarının da il sınırına kadar genişletilerek, belde belediyelerinin ve köylerin tüzel kişiliğinin sona erdirilip mahalleye dönüştürülmesinden kaynaklanmıştır. İdari yönetim yapısındaki bu değişimin çok önemli sonuçları olmuştur. Her şeyden önce belediye sınırları ve il idari sınırlarının örtüştürülmesi, çevre yerleşim birimleri mahalle statüsü ile birçok yerel hizmeti ilçe ve büyükşehir belediyelerinden doğrudan daha etkin elde ettiğinden nüfusun yerleşim düzeni yeni bir açılım elde etmiştir. Bunun da etkisi ile özellikle son yıllarda merkez yerleşim birimlerinden ve İstanbul’dan kırsal bölgelere doğru bağ-bahçe evi yerleşiminin büyüdüğü yeni bir yerleşim düzeni ortaya çıkmaya başlamıştır. Kocaeli nüfusu İstanbul-Adapazarı ulaşım hattında (E-5 ve TEM otoyolları) konumlanan sanayi ve onunla bağlantılı ticari faaliyet ortamları etrafında toplanarak bir yerleşim düzeni elde etmiştir. Özellike 20. yüzyıl son yıllarında iyice açığa çıkan bu yerleşim düzeni, kırsal alanda kalan köylerin de (ki 2013 yılından itibaren büyükşehir bünyesine katılarak birer mahalle statüsü kazanmışlardır) bu çekicilikten etkilenerek küçüldüğü, nüfusun kasaba ve kente göç ettiği, yerleşim düzeninin geniş bölge ölçeğinde geleneksel yapısını kaybettiği, buna karşılık sürdürülebilir yeni bir düzene kavuşamadığı bir dönem olarak dikkati çekmektedir. Belde ve köylerin mahalle statüsüne dönüştürülmesi yerleşim yapısındaki karmaşıklığa bir çözüm olarak geliştirilmiştir. Genel hatları ile bölgedeki bütün kentsel dokular, son 40-50 yıllık zaman diliminde sanayileşme-kentleşme iç içeliğinde büyük ölçüde özel sektör inşaat-konut yatırımları ile şekillenmiştir. Bu çerçevede kentsel üstyapı bireysel yatırım esasındaki konut inşaatının belirleyiciliğinde, büyük ölçüde kentsel fonksiyonlarda çarpıklıklar ortamı olarak şekillenmiştir. Kamunun kentsel altyapı yatırımlarına ilişkin planlamaları da bu yoğunlukta gecikmeler ve yetersizlikler ortamında gelişmiştir.
Bölgenin diğer bölgeler ile temasını sağlayan altyapı niteliğindeki imkânları yerleşim düzenini de belirleyen hususlar olmuştur. Bölge, her şeyden önce her çeşit insan, mal ve hizmet taşımacılığının ihtiyacı olan çok güçlü bir ulaşım altyapısına sahip istisnai bir konumdadır. E5 karayolu, TEM ve Kuzey Marmara otoyolları, Sabiha Gökçen ve Cengiz Topel havalimanları, Topçular-Eskihisar arabalı vapur ulaşım hattı, Osmangazi köprüsü, demiryolu hattı ve bütün bu altyapı ile bütünleşmiş yan-tali yollar bir yönü ile bölgeyi ulusal ve uluslararası ağlara entegre ederken, gerek yaşam alanlarını gerek ekonomik faaliyet alanlarının yerleşim düzenini belirlemektedir.
Ulaşım kolaylığının getirdiği avantajlarla hem yerleşim bölgeleri hem sanayi ve ticari faaliyet birimleri birçok alt bölgede iç içe olmak üzere ortak bir yoğunluk oluşturarak gelişim göstermiştir. Bu şartlarda Kocaeli nüfus ve iktisadi faaliyet ünitelerinin yerleşimi, doğrusal bir hat olarak Marmara Denizi kuzey ve güney çevresini takip eden doğrusal bir çizgi hâlinde gelişmiştir.
Konut yerleşim düzeni daha doğru bir tanımlama ile sanayi bölgeleri ile deniz arasındaki alanda toplanmış durumdadır. Bunun çok önemli nedenlerinden bir diğeri de kuzeyde yer alan ormanlık alanların yerleşime getirdiği sınırlamalar olmuştur.
Gündelik hayatta, sürekli artan nüfus yoğunluğu şartlarında, yerleşim bölgeleri akslarından iş ortamlarına doğru düzenli bir hareketlilik söz konusudur. Ortaya çıkan trafiğin önemli üç güzergâhı demiryolu, E-5 karayolu ve TEM otoyoludur. Günlük periyotta gelen ve giden yoğun işgücü hem çevre aktarım hatlarında hem de kent merkezlerinde önemli bir yoğunluk ortaya çıkarmaktadır. Nüfus ve mal hareketliliği bölgede sadece gündelik hayatı değil, yaşam süreçlerinin bütününü içine alan, birçok alanda önemli etkiler yaratan bir gündem maddesi hâline gelmiştir.
|
İlçe Adı |
2000 |
2010 |
2015 |
2020 |
|
|
Kocaeli |
100,00 |
100,00 |
100,00 |
100,00 |
|
|
İzmit |
30,92 |
20,24 |
19,50 |
30,50 |
18,32 |
|
Kartepe |
6,01 |
6,07 |
6,31 |
||
|
Başiskele |
4,36 |
4,73 |
5,42 |
||
|
Gebze |
34,98 |
19,59 |
19,67 |
40,00 |
19,67 |
|
Dilovası |
2,88 |
2,59 |
2,56 |
||
|
Çayırova |
5,67 |
6,59 |
7,02 |
||
|
Darıca |
9,42 |
10,26 |
10,75 |
||
|
Körfez |
8,73 |
8,51 |
8,49 |
8,67 |
|
|
Derince |
8,06 |
7,98 |
7,68 |
7,20 |
|
|
Gölcük |
8,92 |
8,82 |
8,57 |
8,54 |
|
|
Karamürsel |
4,02 |
3,33 |
3,10 |
2,92 |
|
|
Kandıra |
4,34 |
3,19 |
2,75 |
2,62 |
|
Tablo 3: Kocaeli’de Nüfusun İlçelere Göre Yerleşim Dağılımı (%)
Kocaeli nüfusunun ilçelere göre yerleşim dağılımı ele alındığında, öncelikle dikkat çeken husus, merkez yerleşim aksı dışında kalan Kandıra’nın bölgesel nüfus içindeki oranının 2000-2020 yılları arasında %40 oranında azalmış olmasıdır. Benzer bir gelişme Karamürsel için de geçerlidir. Karamürsel nüfusu da bu dönemde %28 oranında azalmıştır. Gölcük, Derince, Körfez, Dilovası İzmit merkez ilçelerinde de toplam içindeki oran itibariyle daha düşük oranlarda da olsa bir azalma söz konusudur. Buna karşılık, Gebze, Çayırova, Darıca, Kartepe ve Başiskele nüfuslarının oranı yükselmiştir. Dikkat çeken önemli bir husus, ilin nüfus yerleşim yapısı itibariyle batı bölgesinde yer alan Gebze, Darıca, Çayırova eksenine kaymış olmasıdır. Dönem başında bu öbeğin toplam nüfustaki oranı %34,98 iken, dönem 2020 yılında %40’a yükselmiştir. Bunun en önemli nedeni bu bölgenin çevresel sanayi ve ticari imkânları olsa gerektir.
Türkiye genelinde nüfusun özellikle son 50 yıllık periyotta Marmara Bölgesi ekseninde bir yığılma trendi içinde olduğu, bunun son 20 yıl içinde azalarak da olsa devam ettiği görülmektedir. 2000 yılında Türkiye genelinde km2 ye 87 kişi düşerken, 2020 yılında bu değer %25,28 artışla 107'ye ulaşmışken, Marmara Bölgesi için bu oran %48,26 artış yönündedir. Mutlak değer 259’dan 384’e ulaşmıştır. Konu Kocaeli bölgesi alt yerleşim birimleri olarak ilçeler düzeyinde ele alındığında da dikkati çeken gelişmeler gözlemlenmektedir. Buna göre 2000-2020 yılları arasında bölgedeki yerleşik nüfus %65,56 gibi oldukça yüksek bir oranda artmıştır.
|
|
2000 |
2014 |
2016 |
2018 |
2020 |
|
Türkiye |
87 |
101 |
104 |
107 |
109 |
|
Marmara |
259 |
352 |
364 |
373 |
384 |
|
Kocaeli |
334 |
476 |
505 |
526 |
553 |
|
İzmit |
361 |
702 |
734 |
750 |
762 |
|
Başiskele (a) |
443 |
494 |
450 |
518 |
|
|
Kartepe (a) |
390 |
415 |
439 |
419 |
|
|
Gebze |
722 |
811 |
858 |
876 |
940 |
|
Darıca (b) |
7 333 |
8 504 |
8 908 |
9 339 |
|
|
Çayırova (b) |
3 777 |
4 217 |
4 469 |
6 099 |
|
|
Dilovası (b) |
340 |
349 |
356 |
408 |
|
|
Gölcük |
520 |
864 |
948 |
718 |
786 |
|
Kandıra |
57 |
57 |
58 |
60 |
62 |
|
Karamürsel |
168 |
213 |
220 |
222 |
223 |
|
Körfez |
296 |
476 |
512 |
539 |
575 |
|
Derince |
436 |
679 |
702 |
719 |
727 |
Tablo 4: Kocaeli’de Nüfusun Dağılımı-Yoğunluk Göstergeleri (2000-2020)
(a): Başiskele ve Kartepe 2008 yılına kadar İzmit ile birlikte
(b): Çayırova, Darıca ve Dilovası 2008 yılına kadar Gebze ile birlikte
Nüfusunun %95’i merkezi kent ortamında yaşayan Gebze, Nüfus yerleşim yapısının bir göstergesi olan yoğunluk değerleri ele alındığında, Türkiye’nin km2’ye 107, Kocaeli’nin de 551 kişi olan ortalamasından çok daha yüksek bir değere sahiptir. 2018 yılı verilerine göre ilçedeki nüfus yoğunluğu 875,83 kişidir. Rakamların anlamı, Gebze nüfusunun Türkiye genelinden 8 kat, Kocaeli genelinden da 1/3 oranında daha yoğun bir ortamda hayatını sürdürdüğüdür. İç içe geçmiş bir yaşam tarzının fiziki ve ruhi gelişim açısından oluşturacağı sonuçların kalkınma süreçlerine da yansıması kaçınılmazdır.
|
|
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
|
Gebze |
789,1 |
811,2 |
839,3 |
857,6 |
882,8 |
875,8 |
896 |
921 |
|
Çayırova |
3.565,2 |
3.777,4 |
4.036,8 |
4.216,9 |
4.412,3 |
4.469,3 |
4.578 |
4.787 |
|
Darıca |
6962,5 |
7.333,3 |
7.738,6 |
8.095,0 |
8,393,7 |
8.504,3 |
8.766 |
9.081 |
|
Dilovası |
339,1 |
339,9 |
342,7 |
348,9 |
354,4 |
355,8 |
379,5 |
383,3 |
Tablo No 5: Gebze ve Çevre Yerleşim Birimlerinde Nüfus Yoğunluğu
Bölgesel düzeydeki bu gelişme iller düzeyinde ele alındığında daha dikkate değer sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Marmara Bölgesi'nde nüfus artış hızı yüksek bir vilayet olarak Kocaeli bu gelişmede ayrıca dikkat çekmektedir. Kocaeli ilindeki değişim ise aynı dönem için %29,4 olmuştur. Ancak Kocaeli ili ilçeler düzeyinde ele alındığında, özellikle Gebze ilçesindeki değişimin çok uzun bir dönem için yüksek oranlarda gerçekleştiği görülür. Gebze’deki yoğunluk artışı Türkiye ortalamasının çok üzerinde, hemen hemen üç katı kadar yüksektir. 1990-2000 döneminde Kocaeli ilçeleri içinde Gebze ile birlikte sadece Derince’de ortalamanın üzerinde bir artış vardır. Buna göre ilgili sayım dönemlerinde Kocaeli genelindeki artışın ağırlıklı olarak Gebze’deki artıştan ileri geldiği görülür.
Kocaeli bölgesi, işgücünün sanayi kesimi ile buluşması esasına, sınırsız emek arzı ile kalkınma yaklaşımına dayalı olarak, bir taraftan Türkiye sanayileşme sürecinin 1965’lerden sonra içine girdiği üretim-işgücü-istihdam genel politikalarının, diğer taraftan da özellikle İstanbul’daki sanayi tesislerinin bölgeye aktarılmaya çalışılması uygulamasının bir neticesi olarak bütün il genelinde, özellikle 1970’lerden itibaren, yerleşim konusunu çözümsüzlüğe iten bir süreç içinde yerleşim düzenini kurmuştur.
Sanayi ve ticaret tesisleri, bölgelerinin yerleşim bölgeleri ile olan iç içeliği konusu kalkınma planlarının önemli maddelerinden birisidir. Uygulanmaya çalışılan planlama, kentsel yaşam alanı ile ekonomik faaliyet alanlarının sürdürülebilirlik kriterleri kapsamında yeniden yapılandırılmasıdır. Kocaeli bir bütün olarak bu konudaki kabulünün neticesini elde edebilecek durumdadır.
Gebze’nin, arazinin kullanımı konusunda bölgesel bütünlük içinde olduğu gerçeğinde Darıca, Çayırova ve Dilovası ilçeleri ile bitişik çevre, ortak ekosistem tanımlamalarına uygun bir yaklaşımla ele alınması gerektiği görülür. Yapılacak bir değerlendirmede bölge, daha sanayileşmenin ilk evresinden itibaren gelişen sanayi bölgelerinin gelişme aşamalarına uygun olarak tarımsal arazinin, orman ve diğer doğal alanların önemli miktarda azaldığı, buna karşılık sanayi ile yerleşim bölgelerinin birçok yerde iç içe geçmeleri kaydı ile arttığı bir dönüşüm süreci içinde olmuştur.
Nüfusun alt bölgeler itibariyle yerleşim dağılımı, hem mevcut durumu itibariyle hem de yönelişin ne yöne olduğu boyutunda önemli bir göstergedir. Bugünün kenti yanında yarının yerleşim bölgesine ilişkin yapılan planlamaların, bu doğrultuda alınan ve uygulanan kararların etkinliği ve başarısını nüfusun yerleşim düzeninden anlayabiliriz. 2000’li yıllar öncesinde, özellikle 1970-80'li yıllarda E-5 karayolu hattı güzergâhında yerleşerek bu alanda yoğunlaşan nüfus, 2000’li yıllarda kuzeyde yer alan organize sanayi bölgeleri çevresine doğru yeni bir yerleşim düzeni oluşturmaktadır. Bu durum OSB’lerin çekiciliği yanında, merkez yerleşim bölgelerinin yerleşim maliyetinin yüksekliğinin de bir sonucudur. Birçok kentsel imkân ve hizmet standardının düşüklüğüne rağmen yerleşim bu bölgeler aksında gelişmektedir. Merkez yerleşim bölgesine eklemlenerek oluşan/ gelişen yeni yaşam bölgeleri yanında daha kuzey bölgelerde yer alan bazı köyler de bu gelişmeyi yaşayan alt bölgelerdir. Nüfusunun yaklaşık %4,5’i köylerde yaşayan Gebze, Pelitli, Balçık gibi köylerde dış göç ile ortaya çıkan bir nüfus artışı yaşamaktadır. Yine, Mollafenari, Cumaköy, Denizli gibi bir adım daha uzaktaki köyler de gerek artan gelir düzeyi, gerek merkez yerleşime olan yakınlık nedeniyle nüfusu artan mahalleler olarak dikkati çekmektedir.
KAYNAKÇA
DİE, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı; TÜİK, Nüfus İstatistikleri; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kurumsal Gelişim Dairesi Başkanlığı Veri Analizi ve İstatistik Şube Müdürlüğü, TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2020.
Gülfettin ÇELİK