YENİKÖY KÖYÜ/MAHALLESİ

Madde no:1610

Kocaeli’deki Mübadil Köyü

Başiskele ilçesi sınırları içerisinde bulunan Yeniköy, Kocaeli’deki mübadele köylerinden birisidir. Osmanlı döneminde Rum reayanın yaşadığını bir köy olan Yeniköy’ün (Karye-i Cedit) kuruluş tarihiyle ilgili kesin bilgi bulunmamaktadır. 16. yüzyılda kurulmuş olabileceği düşünülen Yeniköy’ün kuruluş süreciyle ilgili bilinen üç görüş vardır:

  1. III. Murat döneminde (1574-1595) gerçekleştirilmesi düşünülen İzmit Körfezi ile Sapanca Gölü’nün birleştirilme projesi kapsamında İzmit’e getirilen 30.000'e yakın usta, amele ve ırgat içerisinde bulunan Rumların kanal projesinin iptaliyle bu bölgeye iskân edilmeleriyle kurulduğu.
  2. Şah Abbas ve Nadir Şah devirlerinde İzmit’e gelerek yerleşen Ermenilerin kurduğu Akmeşe (Armaş), Bahçecik (Bardızağ), Yuvacık ve Aslanbey gibi yerleşmelerle aynı dönemde kurulduğu.
  3. Nikomedia’dan gelen aileler tarafından kurulduğu.

Yeniköy, Osmanlı döneminde Sadrazam Halil Paşa’nın vakfına dahil araziler üzerinde yer almaktadır. Yeniköy’ün çevresinde Karanca, Kayser namıdiğer Melekşâh, Bağçecik (Bahçecik), Koru Çiftliği, Yeniçeri Ağası Halil Çiftliği ve Ferhad Çiftliği gibi yerleşim alanlarının bulunduğu bilinmektedir. Bu yerleşim alanlarından sadece Bahçecik günümüzde mevcudiyetini sürdürmektedir. Osmanlı döneminde Yeniköy’den Darphane-i Amire için çam kömürü ve çeşitli tarım ürünleri (soğan, maydanoz, marul, üzüm, dut) temin edilmiştir. (Günümüzde dahi “Yeniköy soğanı-maydanozu” olarak tanınan bu tarım ürünlerinin Kocaeli piyasasında çok özel bir yeri vardır.) Buradan temin edilen çam kömürü İzmit, Seymen ve Kavaklı (Kazıklı) iskeleleri vasıtasıyla Darphane-i Amire’ye gönderilmiştir. Darphane'ye gönderilen kömür, altın ve gümüşün eritilmesinde kullanılmıştır. Yeniköy halkı Darphane-i Amire için sundukları bu hizmetin karşılığında ise avarız vergisinden muaf tutulmuştur.

1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması şartları gereğince, Yunanistan’ın Drama vilayeti Kozluca köyünde yaşayan Müslüman-Türk nüfus, mübadele yoluyla Yeniköy’e iskân edilmiştir. Yeniköy’e iskân edilen mübadil aileler, geldikleri Kozluca’da iştigal ettikleri işleri sürdürmüş, daha önce burada yaşayan Rum ailelerin yaptıkları tarım ve hayvancılık faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. Özellikle tütün yetiştiriciliği -tıpkı 19. ve 20. yüzyılda olduğu gibiuğraşı verilen önemli bir tarım faaliyeti olarak yerini almıştır. Bunda, Yeniköy’e iskân edilen mübadillerin geldikleri yerde daha önceden tütün yetiştiriciliği yapıyor olmalarının payı büyüktür.

Bir mübadil köyü olan Yeniköy’ün kuruluş vaziyetine bakıldığı zaman, köyün ilk kuruluş yeri olan Merkez Mahallesi’nin belirli bir plan dahilinde -bölgenin topografyasına uygun bir vaziyettedüzenlenmiş olduğu görülmektedir. Bu durum, Yeniköy’e kuruluş yönüyle modern bir köy yapısı kazandırmıştır. Bunun gerçekleşmesinde mübadillerin ileri gelenlerinden birisi olan ünlü tütün tüccarı Hacı Hasan Bey’in önemli katkıları olmuştur. Yeniköy, Kocaeli’de planlı olarak kurulan ve günümüzde de bu düzenli plan özelliklerini hâlâ koruyan örnek bir mübadele köyü olarak dikkat çekmektedir.

Yeniköy’de, Türk konut mimarisi anlayışıyla inşa edilmiş geleneksel evler bulunmaktadır. Bu evler geleneksel mimarimizin birer örneği olduğu gibi, Lozan mübadilleri için Türkiye’de yapılan evlerin Kocaeli’de günümüze ulaşan örneklerini de oluşturmaktadır. Günümüzde Yeniköy’de bulunan eski evlerin birçoğu köyün ikinci kuruluş aşamasından sonra yapılmış evlerdir. Köyün birinci kuruluş evresi olan Rum döneminden ise günümüze herhangi bir yapı ulaşmamıştır.

İzmit’e bağlı Bahçecik nahiyesinin bir köyü olma statüsünü uzun bir süre sürdüren Yeniköy, 1987 yılında belde belediyesi olmuştur. Yeniköy, Bahçecik, Karşıyaka (Döngel), Yuvacık ve Kullar beldelerinin 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı Kanunla tüzel kişilikleri kaldırılarak sınırları birleştirilmiş ve Başiskele adında yeni bir ilçe/belediye kurulmuştur. Yeniköy’de yeni kurulan Başiskele ilçesinin bir mahallesi olarak mevcudiyetini sürdürmektedir.

KAYNAKÇA

Volkan Şenel, Geçmişte ve Günümüzde Yeniköy, Kocaeli, 2009;Volkan Şenel, “Bir Mübadele Köyünün Kuruluş Hikâyesi”, Batı Akdeniz Mimarlık, Sayı: 43, Antalya, 2009, s.18-24;Mübadil Zeynel Ayaz’la, Kozluca’dan Yeniköy’e Göçün Hikâyesi, (Röp.Volkan Şenel), Kocaeli, 2003;Kevser Öğütçen-Hüseyin Öğütçen, Akmeşe Tarihi ve İzmit Çevresine Yerleşen Drama Havalisi Köyleriyle İlgili Araştırma Notları, Kocaeli, 2000; Numan Ayaz-Fikret Ayaz-Fahri Ayaz, Drama’dan Yeniköy’e, Kocaeli, Tarihsiz, s.3; Yakup Özkan, Akmeşe, Sakarya, 2004, s.29-37, Yakup Özkan, “Armaş’tan Akmeşe’ye: Bir Kasabanın Öyküsü (Mübadillerin Gelişi ve Yeni Bir Hayat)”, Toplumsal Tarih, S. Haziran, İstanbul, 2003, s. 32-35; Feray Göklü, “Armaş’tan Akmeşe’ye Uzanan Yol”, M.Sabri Yalım’a Armağan, İzmit, 2001, s.20-21; Mesut Çapa-Rahmi Çiçek, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Trabzon, 2001, s.290; Ali Naci Karacan, Lozan, İstanbul, 1971, s.672, Seha Seray, Lozan Barış Konferansı Tutanakları-Belgeleri, C.6, Ankara, 1969, s.138-339; Salahi R.Sonyel, “Lozan’da Türk Diplomasisi”, Belleten, S.149, Ankara, 1974, s.41116; Mehmet Özel, 70. Yıldönümünde Lozan, Ankara, 1993, s.21;Dimitri Pentzopoulus, “The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact Upon Greece”, La Hague, Paris, 1964, s.52-65; Temel Britannica; “Lozan Barış Antlaşması” Mad., C.11, İstanbul, 1993, s.288-289; A.Nezih Galitekin, Gölcük Tarihçe ve Kültür Mirası Eserler, İstanbul, 2005, s.209-210; BOA, Cevdet Darphane Tasnifi, Belge No:1246;BOA, Muhacirin/272-0-0-12.

Volkan ŞENEL