Rum Ortodoks Azizi

“Nikomedialı Theophylaktos” olarak tanınan Rum Ortodoks azizi Theophylaktos İ.S. 800 yıllarında yaklaşık 15 yıl boyunca Nikomedia piskoposu idi. Theophylaktos Orta Bizans Dönemi’nde Nikomedia şehrinin dikkat çekici dini liderlerinden biri idi ve Hristiyanlık kaynaklarında şehirde bakımevi, hastane ile dini anıtlar inşa ettirmesi ile tanınmıştır. Oldukça uzun olan Yunanca “Theophylaktos” ismi (orijinalinde “Θεοφύλακτος”; Latince “Theophylactus”) Türkçede “Tanrı tarafından korunan” anlamına gelir. İsmi bazı kaynaklarda “Theophilos” (“Tanrı’nın arkadaşı”, “Tanrı tarafından sevilen” ya da “Tanrı seven”) ya da “Günah çıkarıcı” olarak geçer. Azizin ismi bazı Türkçe kaynaklarda “Teofilakt”, İngilizce literatürde “Theophylact of Nicomedia”, Fransızcada “Théophylacte de Nicomédie”, Almancada “Theophylaktos von Nikomedia”, İtalyancada “San Teofilatto di Nicomedia” ve İspanyolcada “San Teófilo de Nicomedia” olarak anılır

Kendisi aslında dönemin Bizans İmparatorluğu topraklarının doğusundaki yerleşimlerden birinde, mütevazı koşullardaki bir ailenin evladıdır; ancak İ.S. 765 yılında doğduğu bu şehir tam olarak bilinmemektedir. Azizin çocukluğuna dair neredeyse hiçbir bilgi yoktur; ancak memleketinde belli bir dini eğitim aldıktan sonra dönemin imparatorluk başkenti olan İstanbul’a 780 yılında geldiği düşünülmektedir. Theophylaktos İ.S. 784 ile 806 yılları arasında Rum Ortodoks patriği ve kendisinin başlıca dini öğreticisi olan Aziz Tarasios’un (İ.S. 730-830) emrinde ve bu patriğe çok yakın olarak çalışmıştır. Tarasios’un yetenekli bir öğrencisi olan Aziz Theophylaktos, “günah çıkarıcı” Aziz Mihail ile birlikte İ.S. 785-786’lı yıllarda İstanbul’da Boğaz’ın Avrupa yakasında, St. Mamas yakınlarında Tarasios’un patrik olunca 784 yılında kurduğu manastıra girdi. Burada bir kuraklık sırasında, tarladaki işçiler susuzluk çektiğinde, her iki azizin dua ettiğine ve bunun üzerine boş bir kabın tüm gün yetecek kadar suyla dolduğuna inanılır. Söz konusu manastırda birkaç yıl geçirdikten sonra her iki aziz ruhani, aynı zamanda bir imparatorluk danışmanı olan Patrik Tarasios tarafından piskopos olarak kutsanmıştır. Aziz Mihail Synnada (Şuhut, Afyonkarahisar) piskoposu yapılmış ve bu dönemde yaklaşık 35 yaşlarında olması gereken Aziz Theophylaktos ise Nikomedia piskoposu olmuştur.

Theophylaktos kilisede sanatın kullanılmasının şiddetli bir taraftarı olduğu için, Bizans İmparatorluğu’nda İ.S. 8. yüzyılın ilk çeyreğinden 9. yüzyılın ortalarına değin süren dinsel tasvir karşıtı hareket olan İkonoklazma (put kırıcılık) politikalarına muhalif idi. Patrik Aziz Tarasios’un İ.S. 806 yılında ölümünden sonra, halefi yeni patrik Nikephoros, İkonoklazma’nın ikinci döneminin başında Ermeni kökenli Bizans İmparatoru V. Leo zamanında (813-820 yılları), Leo’nun put kırıcılığına karşı mücadelede kendisine yardım etmesi için birkaç piskoposu bir araya getirdi. Bu toplantının katılımcıları arasında İmparator V. Leo’yu yüzüne karşı cesaretle eleştiren Nikomedialı Theophylaktos da vardı; çünkü Theophylaktos, onunla birlikte birçok piskopos gibi ikonofil olan halkın yanında durmakta idi. Dolayısıyla Aziz Theophylaktos, İmparator V. Leo’nun Patrik Nikephoros ile yaptığı görüşmelerde hazır bulunmuştur. Theophylaktos bu görüşmeler sırasında İmparator V. Leo’ya Tanrı’nın tahammülünü küçümsediği için mutlak yıkımın onu yakalamak üzere olduğunu ve bu durumdan onu kurtaracak kimsenin olmayacağını söylemiştir. Bunun üzerine İmparator V. Leo Theophylaktos’u İ.S. 815 yılında Karia Bölgesi’ndeki Strobilos Kalesi’ne (Aspat, Bodrum, Muğla) sürgüne göndertmiş ve aziz orada 30 yıllık sürgün ve tutukluluk ardından, birçok işkence ve zor şartlar sonucunda 8 Mart 845 tarihinde ölmüştür. Theophylaktos 817-818 yıllarında her ikisi de sürgünde iken, İkonoklazma’ya karşı sert görüşlere sahip olan keşiş Aziz Theodoros (Stoudios; İ.S. 759–826) ile mektuplaşmıştır. İmparatoriçe Aziz Theodora ile oğlu III. Mihail yönetimi ve Methodios’un patrikliği (843-847) sırasında İ.S. 847 yılında Aziz Theophylaktos’un kemikleri Nikomedia’ya nakledilmiştir ve kemikler iki aziz hekim olan Kosmas ve Damianos’un onuruna Nikomedia’da inşa edilen manastıra gömülmüştür. Dönemin sapkınlarını kınayan Aziz Theophylaktos, yaşarken V. Leo için hızlı bir ölüm öngörmüştür; bundan dolayı İmparator V. Leo’nun katledilerek öldürülmesinin Theophylaktos’un bir kehaneti olduğuna inanılır.

Hristiyanlık yazılı kaynaklarında lütuf ve merhamet dolu bir aziz olarak anılan Theophylaktos Nikomedia Kilisesi’nin lideri olduğu sırada yaptığı birçok hayır işleri ve iyilikler ile tanınmıştır. Yolcular için imarethaneler inşa ettirdiği bilinmektedir. Yazılı kaynaklara göre cömertçe sadaka dağıtmış, yetimlerin, dulların, hastaların, fakirlerin, akıl hastalarının, körlerin ve topalların koruyucusu olmuş ve cüzzamlıların yaralarını yıkamaktan çekinmeden, onlarla bizzat ilgilenmiştir. Görev süresinin başlangıcından itibaren Theophylaktos Nikomedia’da, Bizans İmparatorluğu’nun teolojisinde ve ikonalarında güçlü bir yer tutan kutsal hekim çift olan Kosmas ve Damianos’a adanmış büyük bir kompleksin inşasını üstlenmiştir. Bu kompleksin inşaatı hacıları, yoksulları ve zenginleri Nikomedia kentine çekmiştir ve dönemin zenginleri bu inşaat için bağışta bulunmuşlardır. Bu geniş kompleksin yanına, Theophylaktos hastane yaptırtmak için yataklar ve tıbbi ekipmanlarla donatılmış iki katlı evler yaptırtmıştır. Talep eden kişilere bakım sağlamak için eğitimli personel, doktorlar ve hemşireler tutmuştur. Theophylaktos piskopos olduğu sırada Nikomedia şehrinde adil bir şekilde yiyecek dağıtmayı mümkün kılan, ihtiyaç sahiplerinin adları, aileleri ve etnik kökenlerinin yazılı olduğu bir kayıt oluşturmuş ve bu bireylerin her Cuma günü sıcak bir banyo yapmalarını ve her ay temiz giysilere sahip olmalarını sağlamıştır. İ.S. 8. yüzyılda Nikomedia şehrinin gerilemesine rağmen, bu aziz 8. yüzyılın sonunda ve 9. yüzyılın başında kentin canlılığını yeniden kazanmasını sağlamıştır.

Piskoposluk rütbesi onu dini hiyerarşisinin en üstüne yerleştirse bile, sadelik ve hayırseverlik içinde yaşamıştır. Büyük bir aristokrat aileden değil, daha çok mütevazılık içinde yaşayan bir aileden geldiği için kendi başına yaşamaya ve toprağın kendisine sunduğuyla yetinmeye çabalamıştır. Onun bu tavrı, fakirleri masasına davet eden ve muhtaçlara aylık bağışlar dağıtan dini öğreti hocası Tarasios’dan gelmektedir ve bundan dolayı Tarasios’un Aziz Theophylaktos’un dini yaşantısında büyük bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Theophylaktos, inancını yorulmadan savunması ve kendisine atfedilen çeşitli mucizevi işler nedeniyle Doğu Ortodoks Kilisesi’nde bir aziz olarak kutsanmış ve yortusu öldüğü gün olan 8 Mart olarak ilan edilmiştir.

Theophylaktos’un yaşamına ve öğretilerine ait bilgiler iki büyük menkıbe ve bunların yorumlanmasından doğan çok sayıda Batılı eser aracılığıyla günümüze aktarılmıştır. Ölümünün hemen ardından, İ.S. 843 yılından sonra yazılan hagiografisi (menakıbname) Nikomedia Kilisesi’nde bir din adamı olarak görev yapan ve Albert Vogt’un Piskopos Theophylaktos tarafından kurulan dini kurumlara bağlı olduğunu öne sürdüğü, aynı addaki bir keşiş tarafından kaleme alınmıştır (BHG 2451). Ancak bu menkıbe yazarı, piskoposu şahsen tanıdığını söylememekte ve görgü tanıklarından herhangi bir bilgi aktarmamaktadır. Bu menkıbeye ait en eski el yazması (Athos, Lavra D 84) İ.S. 13. yüzyıla aittir.

Theophylaktos’un yaşamına ilişkin ikinci menkıbe İ.S. 9. yüzyılın ortalarında anonim bir dini yazar tarafından yazılmıştır (BHG 2452). Tarzı daha retorik olan bu ikinci menkıbenin en eski el yazması (Patm. gr. 736) İ.S. 14. yüzyıla aittir ve Theophylaktos’un kaleme aldığı metnin yeniden işlenmiş hali gibi görünmektedir. Bu menkıbe François Halkin tarafından yayınlanmıştır.

Theophylaktos’un yaşamına ilişkin İstanbul kiliselerinde adına yortu düzenlenen kutsanmış azizlerin yaşamlarının İ.S. 10.-11. yüzyıllarda oluşturulmuş bir derlemesi olan İstanbul Synaxarion’da yer alan bilgiler, sürgün edilen diğer piskoposların listesi de dahil olmak üzere, Theophylaktos’un hagiografisindeki aynı bilgileri içerir. Ancak bazı durumlarda Synaxarion, bahsedilen menkıbeden farklıdır veya ek verilere sahiptir.

Theophylaktos ikonalarda, geleneksel kutsal piskopos tipinde, genellikle büyük haçlarla süslenmiş kırmızı ayin kıyafetlerinde tasvir edilir. Beş tel ile biten oldukça uzun, gri bir sakala sahiptir ve bazı ikonalarda başının ön kısmında büyük bir kellik gösterilir. Tasvirlerde genellikle sağ eli ile kutsama işareti yapar ve sol elinde ise İncil ya da asa tutar.

KAYNAKÇA

Hans-Georg Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, Handbuch der Altertumswissenschaft, Abteilung 12; Byzantinisches Handbuch 2/1, Münih: C.H. Beck 1977 (ikinci baskı), s. 563; BHG = François Halkin (yya.), Bibliotheca hagiographica graeca, Subsidia Hagiographica 8a, Brüksel: Société des Bollandistes 1957 (üç cilt); Pascal Boulhol, “L’apport de l’hagiographie à la connaissance de la Nicomédie paléochrétienne (toponymie et monuments)”, Mélanges de l’Ecole française de Rome. Antiquité 106/2, 1994, s. 921–992; Hippolyte Delehaye (yya.), Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris : Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae e Codice Sirmondiano nunc Berolinensi adiectis synaxariis selectis, Brüksel: Apud Socios Bollandianos 1902, s. 520 ve 522; Georgios Fatouros (yya.), Theodori Studitae Epistulae, Corpus fontium historiae Byzantinae. Series Berolinensis 31, Berlin: de Gruyter 1992, 1, 264, no. 421; François Halkin, “Saint Théophylacte de Nicomédie confesseur sous les iconoclastes,” şurada: François Halkin, Hagiologie byzantine, textes inédits publiés en grec et traduits en français, Subsidia hagiographica 71, Brüksel: Société des Bollandistes, 1986, s. 170–184; Eleni S. Ivaniuk, Жития византийских святых эпохи иконоборчества, St. Petersburg: Издательский проект «Квадривиум», Алетейя 2015, cilt 1, s. 232–242 (ISBN: 978-5-906792-42-6); Raymond Janin, Les églises et les monastères des grands centres byzantins : Bithynie, Hellespont, Latros, Galèsios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Publications de l’Institut français d’études byzantines, Géographie ecclésiastique de l’Empire byzantin 2, Paris: Institut français d’études byzantines 1975,

s. 97; Ch. Loparev, “Описание некоторых греческих житий святых”, VizVrem 4, 1897, s. 354; Timothy S. Miller, The birth of the hospital in the Byzantine empire, Baltimore, MD, Londra: Johns Hopkins University Press 1985, s. 43 ve 64 < https://www.worldhistory.biz/ download567/TheBirthoftheHospitalintheByzantineEmpire%20_ worldhistory.biz.pdf>; I. D. Polemis, “Φιλολογικές παρατηρήσεις σε βυζαντινά χαγιογραφικά και ρητορικά κείμενα”, Ἑλληνικά 40/2, 1989, 405–408; Albert Vogt, “S. Théophylacte de Nicomédie”, Analecta Bollandiana 50, 1932, s. 67–82.

Ergün LAFLI