Osmanlı Dönemi Hamamı

Tek hamam planına sahip olan Yeni Hamam’ın yazılı kaynaklarda yapım yılı ile ilgili farklı tarihler bulunmaktadır. Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihçesinden Birkaç Damla kitabında yapının 17. yüzyıl başlarında inşa edildiğini belirtirken, Fıratlı 18. yüzyıl ortalarında, Öztüre ise 19. yüzyılda yapıldığını belirtmektedir.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı kararı ile tescil edilmiştir. İstanbul II nolu Kültür ve Tabiat Varlıkları Kurulu Başkanlığı'nın 20.11.1990 tarih ve 2586 sayılı kararı ile onaylı rölöve ve restorasyon projesi ve parselin boş kalan alanına hamamın restorasyonu önkoşulu ile yapı izni verilmiştir. Yapı, kuzeyde Yeni Hamam Sokağı, doğuda ve güneyde betonarme komşu yapı ve batıda 50. Yıl İlköğretim Okulu ile çevrilmiştir. Yapının kuzey karşısında ise günümüzde var olmayan iki tescilli eski eser parsel bulunmaktadır. Boyutları 20x11,2 m olan dikdörtgen şeklindeki hamam sıcaklık, ılıklık ve su deposu/külhan bölümlerinden oluşmaktadır. Bitişiğindeki yapının olduğu yerde camekân bölümünün bulunduğu bilinmektedir. Fıratlı ve Öztüre bu mekânın ahşap olarak inşa edildiğini söylemektedir. Hamamın mimari özellikleri için Semavi Eyice, İslam Ansiklopedisi, "Hamam" bölümünde, hamamın Osmanlı mimarisindeki yerini tanımlamaktadır. Eyice, Osmanlı dönemi hamam mimarisinde sıcaklıkların başlıca altı değişik planda uygulandığını belirterek Yeni Hamam'ın da sıcaklığı dört eyvanlı ve köşelerde halvet hücreleri olan A tipi bir hamam olduğunu ifade etmiştir. Bu hamam tipolojisine sahip bazı hamamların ortadaki göbek taşı mekânından köşe hücrelerine geçişin duvarlarla değil, aralarına ince perde bölmeleri konularak sütunlarla ayrıldığını, plan düzenindeki bu yeniliğin kaplıca mimarisinden etkilendiğini belirtmiştir. İzmit’te yer alan Yeni Hamam da bu yeniliğe örnek olarak göstermiştir.

1990 yılına ait onaylı restorasyon projesinde yapının girişi güneybatı cephesinden olup külhan ve su deposu içinden sıcaklık ve ılıklık mekânına geçilmektedir. Bakım onarım görmediği için ve komşu parselde yer alan yapıdan dolayı 1999 depreminde hasar görmüştür. Tarihi yapının 2016–2018 yılları arasında restorasyonu yapılmıştır. Bahadır Bozdağ Mimarlık tarafından 2015 yılında yapılan rölöve çalışması incelendiğinde yapının ılıklık, sıcaklık ve su deposu/ külhan mekânlarına dışardan erişim mümkün değildir. Aynı parsel içinde yer alan yedi katlı apartmanın merdiven boşluğundan ılıklık bölümüne zor koşullarda geçilmektedir. Bu geçiş restorasyon projesi dahilinde günümüzde bulunmamaktadır.

Rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerinden, yapının müdahale öncesi ve sonrası durumuyla ilgili kapsamlı bilgilere ulaşılmaktadır. Dikdörtgen biçimli ılıklık mekânı, bir büyük kubbe ve kuzeybatı tarafında iki mermer sütun ile taşınan bir küçük kubbe ve iki tonoz ile örtülmüş olup bu yapı elemanlarının üzerinde fil gözü delikleri bulunmaktadır. Ilıklık mekânı içerisinde muhdes bir duvar bulunmaktadır. Kubbenin bulunduğu ılıklık ana mekânı ile bu mekânın kuzeyinde bulunan orta kubbe ve iki yanda tonoz ile örtülmüş diğer mekân arasında 20 cm kot farkı bulunmaktadır. Sıcaklık mekânına ılıklık mekânından geçilmektedir ve üzeri ana kubbe etrafında yerleşmiş dört küçük kubbe, dört tekne tonoz ile örtülmüştür. Ana kubbe, küçük kubbe ve tonozlar diyagonal yerleştirilmiş sekiz mermer sütun ile taşınmaktadır. Sekiz mermer sütun eşit biçimde değil, diyagonal kenarlarda iki sütun birbirine yakın olacak şekilde yerleşmiştir. Sütun başlıkları mermer baklavalı sütun başlığı olup kaideler düz mermerdir. Mermer sütunlar sivri kemerler ile kare planlı beden duvarlarına basmaktadır. Sütun başlıkları üzerinde gergi demirlerinin izleri görülebilmektedir. Ana kubbe izdüşümünde köşeleri pahlı, kare göbek taşı bulunmaktadır. Döşeme mermer kaplı olup duvar diplerinde yıkanma sekisi, mukarnaslı mermer kurnalar ve bölücü mermer panolar vardır. Kurnalar her duvarda 3 adet olacak şekilde yerleştirilmiştir. Kuzey cephesinden yapım tekniği anlaşılmaktadır, yapı malzemeleri olarak yassı tuğla ve moloz taş bulunmaktadır, kubbe ve tonozların kesitleri daha ince olmasından dolayı tuğla ile açıklıklar geçilmiştir.

İzmit Belediyesi'ne ait yapının restorasyon çalışmaları 2016 yılında başlamıştır. Bozdağ Mimarlık tarafından hazırlanan rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından onaylandıktan sonra ARC Mimarlık-Mühendislik yüklenici firması tarafından restorasyon uygulaması gerçeklemiştir. Yapıya uygulanan müdahaleler arasında beden duvarlarına iç ve dış sıva raspası yapılarak ilave çatlak kontrolü yapılmıştır. Yapısal olarak tespit edilen çatlaklara enjeksiyon karışım tamir harcı uygulanmıştır. Kubbelerin altında yer alan fakat çürüyen gergi demirleri yenilenmiştir.

Restorasyon sırasında mevcut bitki ve ağaç köklerinin kaldırılması için öncelikle temizlik ve gerekli olan durumlarda da kimyasal temizleme yapılmıştır. Bu işlemden sonra çökmüş olan küçük kubbe ve tonozlar özgün tuğla ile örülmüş, toprak sıva üzerine kurşun kaplama yapılmıştır ve eksik olan fil gözleri yerleştirilmiştir. Hamam beden duvarlarında meydana gelen malzeme kayıplarında duvar alanları taş-tuğla malzeme ile tamamlanmıştır. Kirpi saçak yeniden yapılmıştır ve uygun horasan harç (kireç, kireç taşı, tuğla kırığı, tozu ve elek altı dere kumu) ile taş tuğla duvar derzleri tamamlanmıştır. Yapının iç yüzeyi ise kireç esaslı sıva harcı üzerine kireç badana ile kaplanmıştır. Betonarme apartmanın inşasından sonra hamamın güneybatısında bulunan üçgen alanı kaldırılarak külhan/su deposu mekânı içinden sergi salonuna giriş için boşluk açılmıştır. Öte yandan, bu alandan sıcaklık mekânına geçiş için kapı boşluğu açılmıştır.

Sergi salonu olarak projelendirilen yapının restorasyon sonrası kullanımı Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’ne verilmiştir. Günümüzde Tarih Koridoru Derneği Sanat Galerisi olarak kullanılmaktadır. Hamam işlevini yitirmiştir.

KAYNAKÇA

Bahadır Bozdağ, Yeni Hamam Restorasyon Raporu, İzmit, Kocaeli, 2015; Bahadır Bozdağ, Yeni Hamam Rölöve Raporu, İzmit, Kocaeli, 2015; Semavi Eyice, “Hamam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İSAM, İstanbul, 1997, c. 15, s. 402-430; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1971; Ahmet Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihçesinden Birkaç Damla, Kocaeli, 2006; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Günümüze İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2009; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul, 1981; URL – 1 Erkan Kiraz arşivi, İzmit Tarihi History of Izmit, Nicomedia; https://www.facebook.com/ groups/196704713815692/posts/1003163579836464/ (Erişim tarihi 19.11.2021)

Emre KİSHALİ