Karabaş Mahallesi Sınırları İçinde Yer Alan Mahalle

İller Bankası İzmit analitik etüdlerine göre, 1914 senesindeki İzmit mahalle düzeninde Yeni Cuma Mahallesi adıyla bağımsız bir mahalle kaydedilmemiştir. Bugünkü resmi düzenlemede de Yeni Cuma Mahallesi adı ile bilinen bir mahalle zikredilmemekle beraber Pertev Paşa Camii ve Külliyesi adıyla bildiğimiz Yeni Cuma Camii İzmit’in en eski cami ve külliyelerinden biri olup kimi literatürde ve halk arasında bu cami ve çevresi Yeni Cuma Mahallesi olarak anılmaktadır. Bugünkü düzenlemede Yeni Cuma Mahallesi, Karabaş Mahallesi sınırları içinde yer almaktadır.

Yeni Cuma; yani Pertev Paşa Camii ve Külliyesi’nin bir mahalle bütünselliği hâlinde algılanmasında maziden gelen işlevselliği kuşkusuz etkili olmuştur. Çünkü bugün geriye sadece camisi, şadırvanı ve sıbyan mektebi kalan Pertev Paşa Külliyesi 16. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında, devlet politikası olarak kurulmakta olan menzil külliyeleri arasında önemli bir yere sahipti. Payitahttan yola çıkan ordunun, kalabalık hacı kafilelerinin, kervanların ve tacirlerin konaklamaları ve ihtiyaçlarını gidermeleri, güvenliklerinin sağlanması, hastalananların tedavi edilmesi amaçlarıyla kurulan, merkezinde cami bulunan ve imaret, kütüphane, medrese, tabhane, paşa odaları, tekke, zaviye, hamam, çarşı, arasta, çeşme vb. başka birçok yapıyı barındıran külliyelerin İzmit’te yer alan tipik bir örneğiydi.

İstanbul’dan doğuya giden sefer güzergâhındaki en önemli menzil külliyesi 1523 tarihinde Gebze’de kurulan Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’dir ve bugün nitelikli bir restorasyonun ardından tüm tarihi fonksiyonları ile birlikte ayaktadır. Gebze’den sonraki menzil olan İzmit’te ise Pertev Paşa Külliyesi bu işlev için kurulmuştur. Külliyenin tamamlanması 1579 yılını bulmuştur.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Pertev Paşa Camii’nin adı Mahkeme Camii olarak zikredilmektedir. 1579 yılında tamamlandığında imaret, hamam, han, arasta, mektep, çeşme ve sebilden oluşan birimleri de mevcuttu. Hatta bir de özel su yoluna sahipti. Bânisi Arnavut bir devşirme olarak Enderun’da yetişerek ikinci vezirliğe kadar yükselen Sinan Paşa’dır. Pertev Paşa, Zigetvar ve Tımışvar seferlerinde başarı göstermişse de İnebahtı’ndaki başarısızlığının ardından itibarını kaybetmiş ve azledilmiştir. 1572 yılında vefat etmiş, külliyesi ölümünün ardından kethüdası Sinan Ağa tarafından tamamlanmıştır. Külliye Mimar Sinan’ın olgunluk çağı eserlerinin özelliklerini yansıtır. Camisi büyük bir alanı kaplayan avlu duvarları ile çevrili olup kare plan üzerine kurulu bir kubbesi vardır. Sıbyan mektebi ise bugünkü avlu duvarlarının dışında kalmakta olup halihazırda Diyanet İşleri Başkanlığı Aile ve Dini Rehberlik Bürosu olarak kullanılmaktadır.

Cami avlusu içinde on iki köşeli bir şadırvan yer alır. Üstü kapalı bir son cemaat yerine sahip olup tek kubbelidir. Kubbe üzerinde 24 pencere, taş, kalem işi ve vitray tarzı bezemeleri ve ayrıca girişte küçük bir tane fakat üstte genişçe bir kadınlar mahfili vardır. Ahşap işçiliği dikkate değerdir ve kapısında kündekâri tekniği kullanılmıştır. Bugün ayakta olmakla beraber avlu duvarları dışında yer alan sıbyan mektebi ise kabayonu taş malzemeden yapılmıştır.

16. yüzyıldan itibaren Osmanlı coğrafyasında yaygın olarak kurulmaya başlanan menzil külliyeleri şehrin merkez ikametgâh alanlarının biraz uzağına yapılırdı. Çünkü konaklama için gelen ordular, kervanlar, hacı kafileleri geniş açıklıklara ihtiyaç duyardı. Bu nedenle Pertev Paşa Külliyesi de İzmit’in ilk yerleşik olduğu alanın biraz dışında, sefer güzergâhı üzerinde kurulmuştur. Bu sayede geniş bir alana yayılabilmiştir.

20. yüzyıldaki bazı düzenlemeler sonucu külliyenin bir kısmı yok olmuşsa da bugün İzmit’in tarihi Demiryolu Caddesi (Yürüyüş Yolu) ile İstanbul – Ankara karayolu arasında genişçe bir alanda rekreasyona son derece müsait bir çekim alanı olarak çay bahçeleri, kafeler ve parklarla çevrelenmiştir. Tarihi Demiryolu Caddesi üzerinde bulunan diğer bir tarihi cami Fevziye Camii ile birlikte İzmit’in önemli tarihsel miraslarını, sevilen cazibe merkezlerini ve sosyal iletişim mekânlarını oluştururlar. Tüm bu nedenlerden dolayı Pertev paşa Camii ve Külliyesi ya da halk arasındaki yaygın adıyla Yeni Cuma Camii ve Külliyesi yöre halkı tarafından adeta bir mahalle olarak algılanmakta ve anılmakta, kente ruh ve değer katmaktadır.

KAYNAKLAR

Hamza Gündoğdu, Rümeysa Işık, “İzmit Petev Paşa Külliyesi’nin Klasik Osmanlı Mimarisindeki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyum Bildirileri, Editörler: Haluk Selvi, M. Bilal Çelik, Kocaeli, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, s.1587-1607; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairesi Reisliği Şehircilik İşleri Müdürlüğü, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası Döner Sermayesi, Ankara, 1970; İlknur Aktuğ, İzmit Pertev Paşa Yeni Cuma Camisi, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İse Reklam, İstanbul 2011; Zübeyde Güneş Yağcı, “Osmanlı Menzil Teşkilatı İçerisinde İzmit Menzili ve Önemi”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri II, C.2.2016, s.337-351.

Nevnihal ERDOĞAN