Aşağı Değirmendere Mahallesi, Eski Yerleşim Yeri

Yalı Mahallesi ve Yukarı Değirmendere’nin Roma ve Bizans dönemlerinde de yerleşim yeri olduğu arkeolojik kalıntılardan anlaşılmaktadır. Yalı Mahallesi'nde deniz içinde kalan temeller ve değirmentaşı bu izlerin somut örnekleridir. Ayrıca Galitekin, Yalı Mahallesi’nin Kurtuluş Savaşından sonra yerleşim yeri olarak kullanılmaya başlandığına dair bir bilginin olduğunu fakat daha önceden de burada bir mahalle bulunduğunu ve terk edildiğini ifade etmektedir. Alanda inşa edilmiş ahşap yapılar, taşıdığı mimari ve belge değerleri ile Değirmendere’de önemli bir yere sahiptir. Mahallenin bulunduğu Değirmendere Belediyesi, 2008 tarihli 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile kapatılmış olup alan günümüzde Gölcük ilçesine bağlı Değirmendere Yalı Mahallesi olarak bilinmektedir. Değirmendere’de güneyde dağlık kesimde yer alan Yukarı Değirmendere ve kuzeyde Yalı (Aşağı) Değirmendere mahalleleri eski yerleşim yerleri olarak bilinmektedir.

Tarihi Yalı Mahallesi olarak nitelendirilen alanın kuzeyinde Marmara Denizi ve Faruk Demirer Caddesi, batısında Bayraklar Sokağı, güneyinde Leyla Atakan Caddesi ve doğusunda Saniye Altuncu Caddesi yer almaktadır. Eski Yalı Mahallesi olarak da adlandırılan bu alan İstanbul II nolu Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun (KTVKBK) 26.03.1991 tarih ve 2639 sayılı kararı ile kentsel sit alanı olarak ilan edilmiştir. Saniye Altuncu Caddesi'nin doğusunda, kentsel sit alanının dışında da tescilli geleneksel yapılar bulunmaktadır. Dönemin belediyesi, koruma amaçlı imar planı için Prof. Muammer Onat’tan destek almıştır. İstanbul II nolu Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu’nun 01.11.1994 tarih ve 3587 sayılı kararı ile Değirmendere Tarihi Eski Yalı Mahallesi Koruma Amaçlı İmar Planı (KAİP) onaylanmıştır.

Muammer Onat, projesinde, farklı yüksekliklerde yapılmış ve alanda süreklilik kazanmış taş duvarlar önermiştir. Taş duvarların sardığı açık gösteri alanı ve merdivenlerden oluşan bir amfi kurgulamıştır. Eski tarihi ahşap yapılar ile çevrelenmiş alanda çalışma platformu ve Zühtü Müridoğlu Ahşap Heykel sempozyumunun etkinliklerinde yapılmış eserlerin sergilendiği kalıcı heykel platformu önermiştir. Projede yer alan 11 ahşap yapı da atölye, misafirhane, servis yapısı işlevlerine dönüştürülmesi planlanmıştır.

Projede, farklı yüksekliklerde inşa edilmiş taş duvarlar ve tartışma amfisi, açık gösteri alanı ve alanın doğusunda yer alan ahşap yapının rekonstrüksiyon uygulaması KAİP kapsamında tamamlanmıştır. Ayrıca, heykellerin sergilenmesi için kıyıda Güzel Sanatlar Parkı yapılmıştır. 17 Ağustos 1999 Kocaeli depreminde Güzel Sanatlar Parkı ve orada bulunan heykeller yıkılmış, caminin minaresi hasar görmüştür. Proje kapsamında restorasyonuna başlanan yapılar geçici olarak kullanılmıştır. Ancak yaşanan deprem, projenin tamamlanmasını engellemiş, koruma amaçlı imar planının uygulanması eksik kalmıştır. Galitekin, Eski Yalı Camii yanındaki evlerin depremden sonra yıktırıldığı bilgisini de paylaşmaktadır.

Proje alanında yer alan geleneksel yapılar, 2011 yılında yapılan alan çalışmalarında incelenmiştir. Kentsel sit alanında ikiz yapı olarak inşa edilmiş cumbalı ahşap konut, Saniye Altuncu Cadddesi'nin doğusunda yer alan iki konut ve Muammer Onat'ın koruma amaçlı imar planında önerdiği, Sanat Evi olarak kullanılan yapı dışında, mimari mirasın günümüze bütünüyle ulaşmadığı ve korunmadığı görülmüştür. Söz konusu ikiz yapının 2011 yılına kadar kullanıldığı bilinmektedir. Alan çalışmasında, yapım tekniği olarak taş temel üzerine inşa edilmiş tuğla dolgulu ahşap karkas yapılar görülmüştür. Değirmendere Yalı Mahallesi’nde konut dokusuyla beraber cami de kültür varlığı olarak bulunmaktadır. Bedestani Hacı Hüseyin Camii ve Eski Yalı Camii olarak da bilinen yapı, denizin kıyısında Hacı Hüseyin Efendi tarafından 1834’te yapılmıştır. Tamiri ve görevlilerin ücretini karşılamak üzere bir vakfının kurulduğu bilinmektedir. Milli mücadele sırasında yakılan caminin yeniden yapıldığı, 1999 depreminde az hasar görmesine rağmen yıkılıp tekrar yeniden yapıldığı kaynaklarda yer almaktadır. Günümüzde caminin minaresi özgün değildir, kuzeye bakan girişin üstünde yer alan saçak ile minarenin ana kütleye bağlandığı yere ahşap malzeme ile küçük bir mekân daha eklenmiştir. Yapının cephesi, rekonstrüksiyonla üretilen diğer yapılar gibi ahşap kaplama ile sıva üzeri beyaz boyayla boyanmıştır. Yalı Mahallesi'nde günümüze kadar ulaşan tarihi ve tescilli bir çınar ağacı da bulunmaktadır.

2016 yılında Gölcük Tarih Koridoru “Yalı Evleri Restorasyonu” projesi ile alanda günümüze ulaşmamış yapıların rekonstrüksiyonu yapılmıştır. Depremden sonra Yalı Mahallesi'nde ayakta kalmayı başarmış, eskilik değeriyle alanda önemli bir katman öğesi olan ikiz yapının hasarlı olması nedeniyle yeniden yapımı önerilmiştir. Eski görselleriyle karşılaştırıldığında yeni cephede eski renk, doku ve patina (yapının yüzeylerine zamanla eklenen eskilik–yaşlılık katmanı) izlerinin kaybolduğu görülmektedir. Günümüzde, ikiz yapı seramik evi olarak kullanılmaktadır. 2016 yılında diğer yapıların ve caminin rekonstrüksiyon projelerinin Kocaeli Kültür Varlıkları Koruma Kurulu'ndan onay aldığı, yeniden yapımı için ihale çıkarıldığı ve yapıların yeni işlevleriyle Tarih Koridoru projesine dahil olduğu bir süreç yaşanmıştır. Proje 2019 yılında tamamlanmıştır.

Alanda, Muammer Onat'ın tasarladığı ve yeniden inşa edilen ahşap karkas arası sepet örgü yapı, geleneksel ürünlerin satıldığı bir birim olmuştur. Sit alanında eskilik değeri yüksek olan bir yapı durumuna gelmiştir. Mimarın tasarladığı ve uygulamasına katıldığı amfi tiyatroyu çevreleyen duvarların bazıları ise yitirilmiştir. Günümüzde, Gölcük Belediyesi Tarihi Yalı Evleri projesi kapsamında yapılar, restoran, kafe, kütüphane, Gölcük Belediyesi idari binası, seramik evi, ahşap heykel evi ve butik hotel işlevlerindedir. Yeni işlevleri ile kullanım, ekonomik ve anımsatma işlevi gören bir alan olmuştur.

KAYNAKÇA

URL – 1 Türkiye Kültür Portalı, Değirmendere Eski Yalı Mahallesi Kentsel Sit Alanı – Kocaeli; https://www.kulturportali.gov. tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/degirmendere-eski-yali-mahallesi-kentsel-sit-alani (Erişim tarihi 21.12.2021); URL – 2 Bizim Yaka Kocaeli, Gölcük’ün yalı evleri restorasyonu için onay çıktı https://www.bizimyaka.com/haber/3105546/golcukun-yali-evleri-restorasyonu-icin-onay-cikti (Erişim tarihi 21.12.2021); Kocaeli İl Milli Eğitim Müdürlüğü (Kocaeli MEB), 2021, Şehrimiz Kocaeli, http://kocaeli.meb.gov.tr/dokuman/Sehrimiz_Kocaeli.pdf; M. Ünal, (2016). Muammer Hoca/Ağabey’i Anlatmak. Tasarım + Kuram, 7 (10), 3-14 . DOI: 10.23835/tasarimkuram.240880; A. N. Galitekin, (2005). Gölcük Tarihçe ve Kültür Mirası Eserler, Gölcük: Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları No:6; G. Köksal, (2012). Gölcük Mimari Miras, Gölcük Vizyon 2023, Kocaeli: Kültür Vizyon Serisi 3.

Emre KİSHALİ