Kybele Tasvirli Sunak
Yağbolu Mağarası, Kocaeli ilinin Kandıra ilçesinde, Hacılar köyüne bağlı Yağbolu Mahallesi'nin güneyinde konumlanmıştır. Sularını Karadeniz’e döken Sarısu Çayı havzası içinde, havzanın batı akaçlama ağı içinde Koca Dere’nin batı yamacında yer almaktadır.
Kybele ile her toplumda farklı isimlerle, Hitit uygarlığında Hepat, geç Hitit döneminde Kubaba, Phryg uygarlığında Matar-Kybele, Hellen uygarlığında ise Kybele olarak karşımıza çıkmaktadır. Roma İmparatorluğu’nda Kybele, Magna Mater olarak kendisini göstermektedir. Etimolojik olarak incelendiğinde Kybele ismi ile ilk olarak MÖ 7. yüzyılda Phryg yazıtlarında karşılaşılmaktadır. Bizanslı Hesychios, Kybela’nın Phrygia’nın dağları, mağaralar ve oyuklar anlamına geldiğini belirtmektedir. Bunun dışında diğer anlamları arasında doğal ya da yapay bir mağara içeren dağ anlamı vardır. Ayrıca Mağara’nın Anası (Mήτηp ἀπὸ σπηλείoυ), Kulak Veren Ana (Mήτηp ἐπήκooς), Dört Yüzlü Ana (Mήτηp τετpαπpoσῶπoς), gibi birçok epitete sahip olması Kybele inancının geniş bir alanda yayıldığını göstermektedir. Pausanias ise tanrıça ile ilgili bir yazıtta şu sözlerin geçtiğini belirtmektedir: “Phrygialılar size Steunos denen bir mağara gösterirler, bu hayli yüksek boyutları olan, ana tanrıçaya adanmış bir yuvarlak oyuktur, içinde onun heykeli vardır”. Kybele’nin evi mağaralardır. Bunun en önemli kanıtı Kybele-Attis mitinde Attis’in kendisini hadım etmesinin üzerine penisinin mağaranın tabanına ya da çam ağacı altına gömülmesidir.
Mağarada bulunmuş olan yazıtlı ve Kybele tasvirli sunağın ön cephesi bir tapınağın ön cephesi olarak işlenmiştir. Tanrıça iki sütunlu üçgen alınlıklı bir naiskosun içerisinde bir tahtta oturmakta ve sadece sol yanında bir aslan betimi bulunmaktadır. Üçgen alınlığın hemen üst kısmında yazıt mevcuttur. Ancak yazıt aşındığından okunamamaktadır. Tahtta oturan tanrıçanın başında fazla yüksek olmayan bir polos ya da sur tacı yer almaktadır. Tanrıçanın yüzü çok fazla deforme olup aşınmıştır. Kısa kollu bir khitonun üzerine hymation giymiş olan tanrıçanın sol yanında, bir sunağın üzerine oturmuş aslan bulunmaktadır. Aslan kükrer gibi tasvir edilmiştir. Sol dirseğini aslanın başına yaslamış olan tanrıça sol eli ile başını ya da tacını tutmaktadır. Tanrıçanın ayakları bölgenin bazı diğer Kybele betimlerinde olduğu gibi bir tabure üzerine değil, yere basmaktadır. Yarısı korunmuş olan phialeyi tuttuğu sağ eli ise kırık ve eksiktir.
Bithynik tipte tanrıça, klasik dönemden beri neredeyse hiç vazgeçilmeyen tympanon atribüsü olmadan yapılmıştır. Tanrıçanın sunaklarında ise genellikle aslanın başının üzerinde tympanona çok rastlanmamaktadır. Bir diğer sebep ise Thrak-Phryg kökenli olan Bithynlerin, bilinçli olarak tympanonu istememiş olabilecekleri ihtimalidir. Orgiastik yani sefahat gösteren özelliklere sahip olmadığı eski Phryg kültünü korumuş ve bu imaja sıkı sıkıya bağlı kalmıştır. Yukarıda da bahsedildiği gibi Bithynia tipine örnek bir başka eser de yine İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde korunan ve Kandıra’da bulunmuş olan adak stelidir. Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere Roma döneminde Bithynia’ya özgü bir Kybele tipi bölgede yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Kandıra Kybelesi için "Bithynik Tip" demek kesinlikle yerinde olacaktır. Tanrıçanın oturuş pozisyonu, tanrıça ile birlikte tasvir edilmiş atribüler (phiale, aslan) aynı şekilde Kandıra Kybelesi’nde de görülmektedir. Bu yüzden bu çalışmanın konusunu oluşturan eserimizin Roma Dönemi’ne tarihlendirilmesi kaçınılmazdır.
KAYNAKÇA
Pausanias, Pausanias’da Anadolu Seçmeler, çev. Bilge Umar. T.C. Yeditepe Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2002, s. 9; Jan Bremmer, “Attis A Greek God in Anatolian Pessinous and Catullan Rome”, Mnemosynes, 2004, s. 57: 534-57; Dana Cooper, Claire Phelan, Motherhood in Antiquity, Switzerland: Springer Nature. 2017, s.35; Ali Uzun, “Bir Açık Alan Dersliği, Kandıra Kıyıları (Kocaeli, Türkiye)”, Türkiye Jeoloji Bülteni, 60/1, Kocaeli 2017, s. 117-127; Friederike Naumann, Die Ikonographie der Kybele in der Phrygischen und der Griechischen Kunst, IstMitt, Tübingen: Verlag Ernst Wasmuth, 1983, s. 205264; Seher Selin Özmen, “Anadolu’da Ana Tanrıça Kybele Kültü”, Humanitas, 4/7, 2016, s. 381-397; Mary Jane Rein, “Phrygian Matar: Emergence of an Iconographic Type”, editör: E. N. Lane, Cybele Attis and Related Cults, Essay in Memory of M. J. Vermaseren, Lieden: Brill, 1996, s. 223-238; Lynn Roller, Ana Tanruça’nın İzinde Anadolu Kybele Kültü. çev. Betül Avunç, İstanbul 2004, s. 59-72; Zgusta, “Weiteres zum Namen der Kybele”, Die Sprache, 28, 1982, s. 171-172.
Serkan GEDÜK