Düyûn-ı Umûmiye Meclis İdaresi Başkatibi, Fransa Coğrafya ve İstatistik Akademileri üyesi, La Turquie d’Asie isimli eserinde İzmit şehri ve sancağı önemli bir yer tutmaktadır.
Vital Cuinet, Avrupa’da kullanımı yaygınlaşmış guano adıyla bilinen kuş gübresini Osmanlı imparatorluk topraklarında aramak ve ticaretini yapmak üzere 25 Mart 1870’te Osmanlı hükümetine başvurdu. 20 Haziran 1870’te yirmi beş yıl süreyle sadece boş devlet arazilerinde olmak şartıyla kuş gübresi arama ve ticaretini yapma imtiyazı elde etti. 1880-1892 yılları arasında uzun süre Düyûn-ı Umûmiye Meclis İdaresi başkâtibi olarak görev yaptı. Bu süre zarfında Anadolu’da görevi ile ilgili araştırma ve incelemelerde bulundu. Böylece Düyûn-ı Umûmiye’nin gelir kalemlerini tespit etmek ve arttırmak üzere ayrıntılı bilgi topladı.
İstatistiki verilerle Anadolu Türkiyesi’nin idari coğrafyasını anlattığı La Turquie d’Asie géographie administrative statistique descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie Mineure adlı eseri Paris’te 1892-94 yılları arasında dört cilt halinde yayınlandı. Osmanlılar arasında Memâlik-i Osmâniye Coğrafyası adıyla bilinen kitap, başta Sultan II. Abdülhamid olmak üzere yeterince ilgi görmesi sebebiyle 1894’te Hendesehâne Kütüphanesi için satın alındı. Ayrıca Abdülhamid’in isteği üzerine 1891’de Düyûn-ı Umumiye komiseri olan Mizancı Murad Bey’in nezaretinde 7 Ekim 1894’te Türkçeye tercümesi kararlaştırıldı. Abdülhamid, yapılacak tercümenin basılmadan önce mutlaka kendisine gösterilmesini istedi. Maarif Nezareti’nce oluşturulan heyetin tercümeyi tamamlayıp tamamlamadığı bilinmemektedir.
Düyûn-ı Umûmiye görevindeki başarıları sebebiyle Osmanlı hükümeti tarafından Cuinet’ye, 11 Kasım 1889’da Üçüncü Mecidi nişanı verildi. Ayrıca yayınlanan eseri sebebiyle II. Abdülhamid’den gümüş liyakat madalyası ve yüz Osmanlı lirası, Fransa’dan Légion d’Honneur, Officier d’Academie ve Rusya’dan ikinci rütbeden l’Ordre de Sainte Anne nişanları aldı. Ölümünden (1896) sonra Dersaadet Fransa sefareti tercümanı olan oğlu Marcel Cuinet’nin talebi üzerine gümüş madalyayı kullanmasına Ekim 1900’de müsaade edildi. Fransız Birliği başkan yardımcısı görevinde de bulunan Cuinet, Paris Coğrafya Cemiyeti ve Paris İstatistik Cemiyeti üyesi olarak her iki kurumdan ödül aldı. Ayrıca Cenevre Coğrafya Cemiyeti üyesi idi.
Cuinet, geçirdiği bir rahatsızlık sonrasında 6 Eylül 1896’da 63 yaşında vefat etti. Ertesi gün tanınmış birisi olması sebebiyle akraba ve yakınları dışında Düyûn-ı Umûmiye çalışanları, bürokrat ve gazetecilerin de katılımıyla Şişli’deki Fransız Katolik mezarlığına defnedildi. Vital Cuinet La Turquie d’Asie adlı eserinde Düyûn-ı Umûmiye için 1890’lara doğru imparatorluğun Anadolu coğrafyasında bulunan vilayetlerin idari, ekonomik, sosyal yapısını bizzat yerinde inceleyerek ve devletin resmi bilgilerini kullanarak istatistiki sonuçları ortaya çıkarmış, gelir gider kalemlerini ve miktarlarını tespit etmiştir. İzmit/Kocaeli Mutasarrıflığı eserin dördüncü cildinde, 301-400. sayfalar arasında yer almaktadır.
Bu eserde yer alan bilgilere göre o sıralarda İzmit Mutasarrıflığı, önceleri İstanbul’a bağlı iken 1888’de müstakil bir mutasarrıflık oldu. Mutasarrıflık, merkezi İzmit olmak üzere Karamürsel, Adapazarı, Kandıra ve Geyve olarak beş kaza, on iki nahiye ve 606 köyden oluşuyordu. Sancak merkezi olan İzmit’in bir Bağçeçik nahiyesi ve 66 köyü vardı.
İzmit mutasarrıflığı, askeri olarak İstanbul’daki 1. Ordu'ya bağlıydı ve her sene 1.500 asker çıkartıyordu. Her kaza merkezinde nâibin başkanlık yaptığı bir bidayet ve şer’iye mahkemesi, İzmit merkezde ise yine nâibin başkan olduğu Hukuk ve Ceza Mahkemesi bulunuyordu.
İzmit’te Posta ve Telgraf İdaresi vardı ve İzmit telgraf istasyonu Türkçe ve Fransızca hizmet veriyordu. Sancakta ayrıca Sapanca, Geyve, Adapazarı, Kandıra, Ağaçlı ve Taraklı’da telgraf istasyonu bulunuyordu.
1890’larda İzmit (Kocaeli) sancağının toplam nüfusu 222.760 kişi idi. İzmit kazasının nüfusu 54.163, Karamürsel’in 24.026, Adapazarı’nın 59.598, Kandıra’nın 49.829 ve Geyve’nin 35.144 nüfusu vardı. Bunlar arasında Müslümanlar, Rum Ortodoks, Gregoryen Ermeni, az sayıda Yahudi ve diğerleri bulunuyordu. Müslüman nüfus arasında 93 Osmanlı-Rus savaşı muhacirleri önemli bir sayı teşkil etmekteydi. Göçmenlerin barınması ve yiyecek-giyecek ihtiyaçları Osmanlı devleti tarafından sağlanacağı için büyük bir fedakârlık gerektiriyordu.
İzmit mutasarrıflığında 23 lise, 29 orta ve 538 ilk mektep seviyesinden oluşan 590 okul ve bu okullarda 9.886’sı erkek, 1.140’ı kız olmak üzere toplam 11.025 öğrenci öğrenim görüyordu.
Cuinet, İzmit sancağının iklimi, tarımsal üretimi, maden ve ormanları, tuzlaları, tütün ve maden suları, tarım, arıcılık, üzüm bağları, ipekçilik, sürü hayvanları, kümes hayvanları, ırmak ve çayları, göl ve bataklıkları, ekonomik verimlilik ve işletmeleri konusunda ayrıntılı bilgiler vermektedir. Tek bir araba yoluna sahip olan İzmit’in Sapanca, Geyve ve Taraklı’dan geçerek Ankara’ya giden bu yolu ile Haydarpaşa-İzmit arasındaki eski güzergâhın uzatılarak Bursa ve Ankara’dan geçerek bir taraftan Kayseri’ye, diğer taraftan Konya’ya giden bir tren yolu projesinden ve inşaat işlerini alan şirketlerden bahsetmektedir. Burada yeni inşa edilen Anadolu tren hattının güzergâhı, durakları ve uzunluğu hakkında detaylı bilgi vermektedir. Bu arada Kanuni Sultan Süleyman döneminden kalma İzmit-Ankara araba yoluna dair de hem tarihi hem teknik bilgiler verir. İzmit-Ankara yolunun uzunluğu 361 km idi. Yolun inşasından önce ulaşım sadece katır ve deve ile yapılıyordu ki develer kış mevsiminde çalışmıyordu.
İzmit sancağında en önemli iki liman yine İzmit şehrindeki liman ile Karamürsel’deki limandır. İzmit limanı Mart 1892-Mart 1893 arasına ait bir senelik ihracatı 31.845.744 frank, ithalatı 5.469.911 frank olmak üzere toplam 37.315.655 frank tutan bir ticari hareketliliğe sahipti. Osmanlı, İngiliz, Fransız, Alman gibi devletlere ait vapur ve yelkenlilerden oluşan 1441 gemi, 82.385 ton mal taşımıştı. Gemilerin 1362’si Osmanlılara aitti ki bunun 161’i vapur 1230’u yelkenli idi. Yelkenli gemilerin sadece 11-12 ton kapasitesi olanlar bu sayıya dahil olduğundan, İzmit-İstanbul arasında her gün gerçekleşen küçük gemilerin taşımacılığı İzmit limanının ticari hareketinin en önemli kısmını oluşturuyordu. Osmanlı Anadolu demiryolunun 1893 senesinde 95.000 ton yük, İstanbul-Geyve arasında ise 745.882 yolcu taşıdığı anlaşılmaktadır.
Vital Cuinet, böylece limanları, nakliye hizmetleri, dağları, sanayi üretimi, sancağın tüm ticaret hacmi, yolcu taşımacılığı, vergiler ve gümrükler hakkında istatistiki veriler içeren bilgiler verdikten sonra kendisinin de başkâtibi olduğu Düyûn-ı Umûmiye’ye özel hasredilen altı vergi kalemine dair hesaplamalar yaparak İzmit’in gelir kapasitesini ortaya koymaktadır.
KAYNAKÇA
BOA. İ.DH. 1158/90563; BOA, ML.EEM. 235/57; BOA, İ.HUS. 30/10; BOA, Y.MTV.106/91; BOA, BEO, 1568/117548; BOA, İ.TAL. 227/78; BOA, ŞD. 2856/45; BOA, İ. ŞD. 18/778; İkdâm gazetesi, sayı 769, 29 Rebî’ülevvel 1314, 27 Ağustos 1312; Vital Cuinet, İzmit Mutasarrıflığı, (çev. Pelin Koç), İstanbul 2012; Seda Tan, “Osmanlı Devleti’nde ‘Guano’ İhracı Meselesi”, MJH, 11 (2021), 249-272.
İdris BOSTAN