Dilovası/Tavşancıl’da Çarşı Camii

Yapım tarihi bilinmemekle birlikte kitabesine göre h.1233/m.1818 yılında Unkapanı tüccarlarından Hacı Veliyüddin Ağa tarafından yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bölgenin en erken tarihli ve mimari özellikleri büyük ölçüde korunmuş camisi olan yapı İstanbul II. K.T.V.K.K. 12.03.1991 tarih 2637 sayılı kararı ile tescil edilmiştir. 17 Ağustos 1999 depreminde hasar gören yapı, ibadete kapatılmıştır. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından 2010 yılında başlatılan restorasyon çalışmaları sonrasında yeniden ibadete açılmıştır.

Caminin Kitabesi

Doğu cephesinde giriş kapısı üzerindeki 1,30 x 0,48 m. ölçülerindeki üç satırlık sülüs kitabesine göre caminin yeniden inşası h.1233/m.1818 tarihli olup banisi Unkapanı tüccarlarından Hacı Veliyüddin Ağa’dır. Kitabe daha sonra siyaha boyanmış, yazı satırları da yaldızlanarak belirgin hâle getirilmiştir. Kitabedeki hicri tarih 27 Şevval 1233’dür. Miladi olarak 30 Ağustos 1818 Pazar gününe tekabül etmektedir. Caminin pazar günü ibadete açılması teamüllere uygun değildir. Bu tarih kitabenin hazırlandığı tarih olmalıdır.

Plan ve Mimari Özellikleri/ Dış Mekân

Veliyüddin Ağa Camii kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı, düz damlı, iki katlı ve moloz taş malzemeden inşa edilmiştir. Camii, dıştan 13,80x12,70 m ölçülerinde, içten ise 11,30 x12,30 m ölçülerindedir. Harim mekânına giriş, caminin doğu cephesinin kuzeye yakın köşesinde bulunan iki kanatlı ahşap bir kapı ile sağlanmaktadır. Kapıya kuzey ve güneyden beşer taş basamaklı bir merdivenle çıkılır. Harime girişi sağlayan iki kanatlı dikdörtgen kapı oldukça sade yapılmış, üzerinde herhangi bir süslemeye yer verilmemiştir. Kuzey cepheye altta üç, üstte dört olmak üzere iki katlı pencere uygulaması ile toplam yedi adet pencere açılmıştır. Yapının bulunduğu konumdan dolayı, duvar yükseklikleri farklılık göstermektedir. Caminin güney cephesi ana yola bakmaktadır. Bu cephe diğer cephelerde olduğu gibi moloz taş malzemeden inşa edilmiş aralarda ise tuğla ve ahşap hatıllar kullanılmıştır. 13,80 m genişliğinde olan güney cephenin doğuya yakın olan bölümünün üst katına, cephe boyunca yan yana bir düzen içerisinde açılmış dört adet düz atkı taşlı ve dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiş ve harim mekânının aydınlatılması sağlanmıştır. Bu pencereler mihrabın iki yanına simetrik olarak yerleştirilmiştir. Cami üst örtüsü, dört yönlü kiremit kaplı kırma çatı ile kaplıdır.

Minare

Yapının kuzeydoğu köşesindeki tek şerefeli minaresi, caminin doğu ve kuzey beden duvarlarının birleştikleri noktada yükselmektedir. Minare külahı Barok tarzı bir âlem ile nihayetlendirilmiştir. Minarenin gövde, şerefe ve petek kısmında tuğla malzeme, kaide bölümünde ise moloz taş malzeme kullanılmıştır. Minare restorasyon sırasında deprem tehlikesi dikkate alınarak gerçek boyutundan daha alçak inşa edilmiştir. Doğu cephenin kuzeye yakın olan bölümünden açılan iki kanatlı bir kapıyla, yapının içerisindeki koridor bölümüne girilir. Bu koridor bölümü, kuzey cephe duvarına açılan dikdörtgen formlu üç adet pencere ile aydınlatılmıştır.

Harim Mekân

Koridorun güneyinde bulunan iki kanatlı bir kapı ile harime geçilir. Cami giriş kapısının solunda bulunan merdivenlerle üst kat mahfil bölümüne geçilir. Cami harim mekânı kareye yakın dikdörtgen planlı olup üzeri düz tavandır. Harim mekânı duvarlarında akustiği sağlamak amacıyla duvar içlerine künkler yerleştirildiği restorasyon esnasında ortaya çıkarılmıştır. Harim mekânı zemini ahşap kaplamadır.

Mihrap

Güney cephenin tam ortasına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Mihrabın iki yanında dikdörtgen formlu düz atkı taşlı ikişer pencere açılmıştır. Ahşap malzemeden yapılan mihrap iki yanda zarif sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap yuvarlak kemerli, nişi ise yarım daire formlu olarak yapılmış ve alçı malzeme ile kaplanmıştır. Niş üzerinde bir kısmı belli olan ve geç dönem özelliği olan perde motifi işlenmiştir ancak, niş üzeri yağlı boya ile boyandığı için tam belli değildir. Burada yapılacak temizleme çalışmaları sonucunda mihrabın süslemesi açığa çıkarılabilir.

Mahfil Katı

Ana giriş kapısının önüne denk gelecek şekilde, sağ tarafta kuzey cepheye bitiştirilmiş on bir basamaklı ahşap bir merdivenle mahfil katına çıkılmaktadır. Mahfil bölümü, kuzey cepheyi boydan boya kaplayacak şekilde yerleştirilmiştir. Mahfil kare kaideli iki ahşap sütun tarafından, yanlarda ise duvarlara bitiştirilmiş yarım sütuncelerle taşınmaktadır. Mahfilin ve merdivenlerin korkulukları ahşap malzemeden yapılmıştır. Mahfilin alt katında doğu beden duvarına ahşap kapaklı bir dolap yerleştirilmiştir. Ahşap malzemeden yapılan mahfil katı ahşap korkuluklarla kuşatılmıştır. Mahfilin orta bölümü harim mekânına doğru bir balkon şeklinde kavisli bir çıkma yapmaktadır. Tavanı ise çıtalardan oluşturulan geometrik şekillerle süslenmiş, bu geometrik şekillerin araları kalem işi ve renkli boyalarla tezyin edilmiştir. Yapılan son restorasyon çalışmalarında yapının iç ve dış cephe duvarlarında bulunan sıvalar temizlenerek, orijinal duvar örgüsü açığa çıkarılmıştır. Yine yapı içerisinde ahşap yüzeyler üzerinde temizleme çalışmaları neticesinde yapıya ait özgün kalem işlerine ulaşılarak, yapının tarihi önemi ve dönemin süsleme özellikleri hakkında önemli bilgiler sağlanmıştır.

Malzeme ve Teknik

Moloz taş malzeme, yapı beden duvarlarında, tuğla malzeme, minarenin gövde, şerefe, petek bölümlerinde ve beden duvarlarında saçak seviyesinde, ahşap malzeme, zemin döşemesinde ve taşıyıcılarında, mahfil katında, mihrapta, pencerelerde, kapılarda, dolaplarda, merdivenlerde ve üst örtü kaplamasında, alçı malzeme, mihrap nişi yüzeyinde ahşap üzerinde kaplama olarak, metal malzeme, pencere parmaklıklarında, taş malzeme, kitabede devşirme malzeme, yapı beden duvarlarında ve merdivenlerde kullanılmıştır. Minare yüzeyindeki ve beden duvarlarındaki sıva izleri, minare ile yapı beden duvarlarının içeriden ve dışarıdan sıvalı olduğunu göstermektedir.

Süsleme Özellikleri

Süsleme olarak oldukça sade bir yapı olan camiinin mahfil tavanında ve mihrabında süsleme görülmektedir. Mihrap nişinde ahşap yüzeyi alçı malzeme ile kaplanmış ve tam olarak görülemese de üzerine yeşil ve kırmızı renklerin kullanılmasıyla oluşturulmuş perde motifi işlenmiştir. Mahfilin alt katının tavanında çıtalarla baklava dilimleri ve bu geometrik şekillerin birbirine uçlardan bağlanmasıyla sonsuzluk arz eden bir kompozisyon oluşturulmuştur. Alt katın tavanının ortasında dikdörtgen bir pano içerisinde yine çıtalarla sekiz kollu bir yıldız motifi yapılmış, bu yıldızın dört köşesi “V” oluşturacak şekilde içeri çekilmiştir. Mahfil katının ön yüzeyinde kısmen belli olan kalem işiyle bitki süslemeli bir kompozisyon oluşturulmuştur.

Harime girişi sağlayan iki kanatlı ahşap kapının her bir kanadı üç panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar kare formlu, orta pano ise dikey dikdörtgen formludur. Her pano ahşaptan ince silmelerle kuşatılmış ve içlerine birer baklava dilimi yerleştirilmiştir. Kapı yüzeyi yeşil, panolar ise kırmızı boyanmıştır. Dolap kapakları kare formlu iki panoya ayrılmıştır. Süslemesiz olarak tasarlanmış olan bu panolar yine kırmızı, kapak yüzeyleri yeşil ile boyanmıştır.

KAYNAKÇA

Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2012; Turgut Özel,” Tavşancıl Camileri”, Pusula gazetesi, sayı: 14,27 Ağustos-3 Eylül 1991, Gebze 1991, s. 3; Numan Akdoğan, Dilovası İlçesindeki Tarihi Eserlerimiz, Dilovası Köyleri Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği Yayını, 2015.

Turgut ÖZEL