İzmit’in Tarihi Mahallelerinden

Veliahmet Mahallesi, İzmit’in Osmanlı’dan miras sivil mimari örnekleri ile bezeli, tarihi, buna karşın mirasını yeterince muhafaza edememiş özellikli ve değerli bir mahallesidir. İzmit’in Osmanlılar tarafından fethinden sonraki ilk yerleşme olan en tepede kurulu, stratejik, havzaya hâkim Orhan Mahallesi’nin hemen altında yer alır ve kıvrımlı, dar, eski zaman yaşantısını yansıtan, az katlı evlerle İzmit’in merkezi, betonarme yerleşmelerine doğru iner. Mahalle irtifa kaybedip merkez mahallelere doğru eğimle indikçe tarihsellik yerini derece derece betonlaşmaya terk etmektedir.

Veliahmet Mahallesi, batıda Orhan (Devran Caddesi, Hasan Elbeyoğlu Sokağı ile), Akçakoca (Hacı Hürrem Yokuşu Sokağı ile) ve Hacı Hasan (Günlük Sokağı ile eski adı Hacı Kasım Sokağı) Mahalleleri; kuzeyde Orhan (Devran Caddesi) ile Hacıhızır (Şehitlik Korusu Parkı ile) mahalleleri; doğuda Hacıhızır Mahallesi (Alemdar Caddesi, Korniş Caddesi ile); güneyde Ömerağa Mahallesi (İnönü Caddesinin bir kısmı ile) sınırlıdır.

1927 yılında 150 hane ve 700 kişiden oluşan Veli Hoca Mahallesi ile 120 hane 400 kişiden oluşan Ahmedcik mahalleleri birleştirilerek “Veliahmet Mahallesi” oluşturulmuştur.

Günümüzde genellikle İzmit’in orta halli ailelerinin yerleşik olduğu bir ikametgâh bölgesidir. Tarihsel özelliklerini yansıtan dar sokaklarında tescilli pek çok tarihi sivil mimari örnekleri bulunsa da bunların pek azı restore edilebilmiştir. Veliahmet Mahallesi’nin Akçakoca Mahallesi’ne temas ettiği noktada yer alan ve bugün Akçakoca Mahallesi muhtarlığı ve mahalle evi olarak kullanılan, ahşap karkas bir bina olan Elbeyoğlu Konağı’ndan itibaren başlayan dar sokaklar boyunca mahalleye hüviyetini veren özellikli yapıları görmeye başlarız.

Bunlar arasında en önemlisi hiç kuşkusuz 1774 tarihli bir Osmanlı dönemi eseri olan ve bugün nitelikli bir restorasyonla Etnoğrafya Müzesi olarak kullanılan Saatçi Ali Efendi Konağı’dır. Bunun yanı sıra Alacamescit Camii (1598) ve Zıbıncı Mescidi (1807) gibi Osmanlı dönemi sivil mahalle yaşantısını yansıtan küçük ve özenli ibadethaneler de mahalleye ayrı bir ruh katar.

Veliahmet Mahallesi’nin bir diğer özelliği de tarihselliği yansıtan yaşam formlarını karakteristik olarak taşıyan dar sokaklara sahip olmasıdır: Alacamescit Sokağı, Çukurçeşme Sokağı, Narlı Yokuş Sokağı, Gümüşlü Bayır Sokağı, Günlük Sokağı, Hacı Hasan Çeşme Sokağı ve bu sokaklardan biraz daha genişçe bir cadde olan ve tarihi bir konağın restorasyonu ile elde edilen binanın sağlık ocağı olarak kullanıldığı Korniş Caddesi gibi.

Mahallenin en önemli tarihsel miraslarından biri olan Saatçi Ali Efendi Konağı 1776 tarihinde İznikmid kadısı Gümüşoğlu tarafından eski Bizans sarayı kalıntıları üzerine yaptırılmış olup körfez manzarasına haizdir. İlk adı, banisinden dolayı Gümüşlüoğlu Konağı’dır. Daha sonraları İzmit çarşısında saatçilik yapan Ali Efendi tarafından satın alındığı için bu isimle anılır olmuştur. Zaman içinde oldukça harap hale gelen konak 1976 yılında Kültür Bakanlığı tarafından kamulaştırılmış, 1978 yılında restorasyonuna başlanmış, 1987 yılında restorasyonunun bitmesi ile birlikte Etnoğrafya Müzesi olarak tanzim edilerek hizmete sunulmuştur. Kâgir bodrum kat üzerinde yükselen ahşap giriş katı ve birinci kattan müteşekkil konakta tavan kaplamaları ahşaptır. Dikdörtgen planlı olup simetrik bir yapıdadır. Manzaraya hâkim eğimli bir sokakta yer almakta olup köşe sofasına sahiptir. Vitraylı, ahşap kepenkli ve lokmalı, parmaklıklı pencereleri dolayısıyla ayrı bir mimari özeni yansıtır. Kalem işi duvar boyası ile yapılmış motifleri de önem taşır.

Veliahmet Mahallesi’nin mütevazı olmasına karşın değer arz eden bir diğer tarihi yapısı da Zıbıncı Mescidi’dir. 1807 tarihli kare planlı mescit ana mekâna ek olarak kuzeyinde yer alan bir son cemaat mahfiline sahiptir. Kâgir yapıdadır ve mahallenin tümünde süregiden eğim dolayısıyla arka tarafında subasman seviyesinde bulunmaktadır. Geniş saçaklı bir kırma çatısı ve çinko gövdeli küçük bir minaresi vardır. 19. yüzyıl mimari uygulamalarını yansıtan mihrap nişi bezemesi önem taşır.

Mahallenin bir diğer önemli mabedi ise Alacamescit Camii’dir. Son derecede özenli bir restorasyon geçirmiş olarak bugün hizmettedir. Bizans dönemi Jüstinien Sarayı kalıntıları üzerine kurulmuş olup bazı duvar malzemeleri bu döneme dair özellikleri bir oranda yansıtır. Banisi İzmit kadısı El Hac Mustafa Bin Mehmet El Gümüşzade’dir. Yapım tarihi 1598 olup kare planlı ve kâgirdir. Daha sonraki eklemelerle plan dikdörtgene evrildiği için kırma çatısı saçaklıdır. Kirpi minaresi ve çini bezemeleri sanatsal önem taşımaktadır. Yapının büyüklüğü ile mütenasip olmayan oldukça yüksek bir minaresi vardır. Bu minare de kâgir olup şerefe altı kirpilidir. Kapısında banisine ait çini bir kitabe bulunmaktadır.

Veliahmet Mahallesi’nin merkezi yerleşim alanlarına doğru dar merdivenlerle alçaldığı bölümlerde bazen beton bloklar arasına sıkışmış olsa da tarihsel değeri büyük mimari eserlere rastlanmaktadır. Bunların en önemlilerinden biri Kertil Tekke Çeşmesi’dir. Beton bloklar arasında kentin hiç beklenmedik bir noktasında adeta vaha gibi ortaya çıkan bir meydanda yer alan çeşme Roma döneminde en önemli su kaynaklarından biri olmuştur. Bizans döneminde de hamamlara ve diğer ihtiyaç alanlarına buradan su tedarik edilmiştir. 1999 depremi sonrasında düzgün taş kesme malzeme ile restore edilmiş olup halihazırda aktiftir. Veliahmet Mahallesi sadece mütevazı ve adanmış mescitler, bir zamanların nazende konakları, tarihi çok eskilere dayanan su kaynakları, çeşmeler ve günümüz dağdağası arasına boğulmuş yürek burkan özgün mimari yapılardan müteşekkil değildir. Aynı zamanda manevi kanaat önderlerinin, din ve devlet büyüklerinin, önemli tarihsel kişiliklere dair hatıraların yer aldığı bir mahalledir. Bu nevi anlamlı miraslardan biri olan Şeyh Numan Efendi (Himmetzâde) Türbesi de Veliahmet Mahallesi’nde yer alır. İzmit Numaniye Tekkesi mensubi Numan Efendi’nin 1812 tarihli kabri modern binalar arasında kentlilere hüzün yaşatırken Kocaeli Belediyesi marifetiyle buna müdahale edilmiş, bakım ve onarımı yapılarak ziyarete sunulmuştur.

KAYNAKLAR

Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, İstanbul, 1981; Avni Öztüre, Resim, Fotoğraf, Belgelerle Nicomedia: İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, Istanbul, 1969; Engin Ürkmez, İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2007; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairei reisliği şehircilik İşleri Müdürlüğü, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası döner Sermayesi, Ankara, 1971; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İse Reklam, İstanbul 2011; Nevnihal Erdoğan, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 21, İse Reklam, İstanbul 2011; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, M.E.B. Yayınevi, İstanbul, 1971; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Düzey Matbaa LtdŞti, İstanbul 2009; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2011, Engin Ürkmez, İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli Büyüksehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2007.

Nevnihal ERDOĞAN