Kocaeli ve Çevresinde Bağcılık ve Üzüm Bayramları

Bir Anadolu meyvesi olan üzüm, insanlık tarihinin bilinen en eski ve çok bereketli meyvelerindendir. Üzümler kurutmalık, sofralık ve şaraplık olmak üzere üç çeşittir. Türkiye 597000 dekar bağ alanı ve 3430000 ton üzüm üretimi ile dünyanın önemli üzüm üreticisi ülkelerinden biridir. Kocaeli’de üzüm bağcılığı antik çağlara kadar uzanmaktadır. Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Gebze’den bahsederken bu üzüm bağları hakkında bilgi vermiştir. Bahsettiği dönemde bile Gebze halkının geçim kaynağının bu üzüm bağları olduğu anlaşılmaktadır.

Kocaeli ilinin İstanbul’a olan yakınlığı nedeniyle kaliteli üzüm yetiştirilmiştir. Bölgede bağcılık çeşitli sebeplerden dolayı Amerikan asma çubuklarının üzerine yerlileri aşılayarak yapılmıştır. İklim bakımından Kocaeli bölgesi üzüm yetiştiriciliği için son derece iyi bir konumdadır. Bağlar güney, güneybatı ve güneydoğuya bakacak şekilde kurulmuştur. Bağ yerinin seçimi, asmaların dikimi, bakımı ve terbiye edilmesi, toprak işleme, gübreleme gibi kültürel önlemler son derece önemlidir. Bağ yeri seçerken toprağın kalitesine, arazinin eğimine, bölgenin ısı durumuna dikkat edilir. Asmalar ise aşısız köklü fidanlardan seçilir. Bunun sebebi daha uzun ömürlü ve daha iyi gelişmesidir. Bölge flokseralı olduğundan Amerikan asmaları kullanılmaktadır. Bakımı epey meşakkatlidir. Asmaların gelişmesi için toprağı sürekli işlemek gerekmektedir. Çapalama, budama ve gübreleme mahsulün kalitesine direkt etki ettiği için bu bakım işlerine önem verilir. Bağ hastalık ve zararlıları üzümün kalitesini ve verimini etkiler. Üzümlerin ihracatında görülen resüdi (kalıntı) problemi için bilinçli hareket edilmelidir. Bağ yeri seçilirken don faktörü, güneye bakan yönler düşünülmelidir. Çorak ve taban suyu yüksek araziler bağcılık için uygun değildir. Günlük sıcaklık ortalaması +10 °C üzerinde gelişir. Sonbaharda bu değer altına düşen ısıda gelişme yavaşlar. Olgunluk için belli bir sıcaklık toplamına ihtiyaç vardır. Bu çeşitlere göre değişir. Bol güneş ışığı fotosentez ve tanedeki renk oluşumu, üzüm kalitesi için önemlidir. Meteorolojik faktörler, yağış ve yıl içindeki dağılımı, yıllık yağış ortalaması 500 mm olan yerler sulama olmadan bağcılığa uygundur. Ekolojik faktör, geç ilkbahar ve erken sonbahar donları bağcılığı zora sokar. Şiddetli rüzgâr, denize yakınlık ve yükseklik bağcılık için dikkat edilmesi gereken hususlardır. Denize yakın güney yamaçlar, erkenci, sofralık üzüm yetiştirilmesine uygundur. Bağın sıra üzeri 2-3 m, sıra arası 2,5-3,5 m olmalı, sıra arasına traktör girebilmelidir.

Bağların bozumu da bakımı ve ilaçlaması kadar önemlidir. Üzümlerin olgunlaşma süreci farklı olduğundan parça parça kesilerek aralıklarla salkımlar alınır. Üzümler bağ testeresi, çakısı ve makaslarla kesilerek bağın bir köşesinde ambalaj sandıklarına yerleştirilir. Tüketiciye ulaştırırken ezilip büzülmemesi için son derece dikkatli olunur. Üzüm ambalajlamasında genellikle İtalyan kafesleri kullanılır. Bunun yanında Hollanda kasalarıyla Küfe kasaları kullanılmaktadır.

Sofralık üzümler çeşitlerine, özelliklerine, tane iriliklerine, salkım ağırlıklarına göre sınıflandırılırlar.

Üzümlerde salkım ve taneler sağlam, temiz olmalı, yabancı madde ve ilaç artığı, hastalık-haşere tahribatı ve küf olmamalıdır. İrilikleri muntazam ve uniform olmalıdır. Omcanın (bağ kütüğü) 35-50 yıl ömrü vardır. Kocaeli bölgesi sofralık üzüm çeşitleri şunlardır: Çavuş, Pembe Çavuş, Müşküle (yalı), Beylerce, Hamburg misketi, Balbal, Hafız Ali, Amasya, Razakı, İri Kara, Kokulu Çavuş, Hacıoğlu Karası, Yapıncak, Değirmendere Karası, Kaba Topalak, Kuzan Karası. Yeni üzüm çeşitleri ise şunlardır: Alfons, Red Clob, Victoria (Erkenci), İlkeren (Erkenci), Michael Pareil, Kalecik Karası, Ata Sarısı, Sinanbey (Erkenci), Superiol.

Çayırova’da bulunan Teknik Bahçıvanlık Okulu’nda bağcılık şubesinin ilk amacı iyi bir bağcı yetiştirmektir. Burada üç yılda öğrenciler bağ yerinin seçimi bağ topraklarının tanınması ve bağ tesis konularında öğretmenlerinden gerekli eğitimi almaktadır. Okul içerisindeki Amerikan asma fidanlığı 1852 yılında Nedim Ökmen Bey’in talimatı ile kurulmuştur. Çayırova Ziraat Okulu bünyesinde 206 dekar bağ alanının 70 dekarı Amerikan asma fidanlığı, 136 dekar alan ise mahsül bağlarına ayrılmıştır. Müşküle, balbal, çavuş, razakı, misket gibi üzüm çeşitleri vardır. Gebze, Darıca, Eskihisar, Tavşanlı, Muallimköy, Pelitli, Akviran, Denizli, Çerkeşli, Tavşancıl, Hereke, Kalburucu mahallerinde üzüm bağları vardır. Burada sofralık ve şaraplık üzüm çeşitleri yetiştirilerek, bölgenin 2-3 yıl içinde asma fidanı verebilmesi amaçlanmıştır.

Gebze’de Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra hastalıklar yüzünden yok olma tehlikesine karşın Amerikan asma fidanlarını aşılayarak bölgede bağcılığın tekrar gelişmesi sağlandı. 1935 yılında ilçe kaymakamı Osman Nuri Yılmaz Bağcılar Cemiyeti’ni kurdu. Bu kurum sayesinde bölgede fenni usullerle çalışmanın faydalarından yararlanıldı.

1972 kayıtlarına göre, Gebze ilçesinde bağcılık alanında %40 oranında azalma görülmüştür. 81 çiftçi 300 dekar alanda, 90 ton sofralık üzüm elde etmiştir. Tavşanlı’da 133 çiftçi 1030 dekar arazide 400 ton sofralık üzün yetiştirmiştir. Tavşancıl’da 120 bağcı, 1048 dekar alanda 350 ton sofralık üzümü satışa sunmuştur. Çerkeşli’de 129 bağcı, 1114 dekar arazide 370 ton sofralık üzüm elde etmiştir. İl tarım müdürlüğü bağcılık anketine göre, sanayileşme ile birlikte bağ sahalarının yüksek oranda azaldığı tespit edilmiştir.

Üzüm üreticisi bağcıların yüzünü güldürebilmek, yılda bir kez ürünlerini sergileyerek daha iyisini çıkarabilmeleri için üzüm bayramı yapılmasına karar verilmiştir. Kocaeli’de ilk üzüm bayramı 1938 yılında Hereke’de ve 1939 yılında Eskihisar’da yapılmış olup ara ara 1970’li yıllara kadar devam etmiştir. İlk düzenlenen bayramda halk büyük bir coşku yaşamış, organizasyona pek çok davetli katılmıştır. Davetliler Kocaeli üzüm türküsünü söyleyen genç kızlar tarafından karşılanmıştır. Üzüm bayramları, bağcılığın gelişmesi ve bağcılığı teşvik için tertip edilmektedir. Üzüm bayramlarında hep beraber söylenen üzüm türküsünün ilk dörtlüğü şöyledir:

Hoşgeldiniz üzüm bayramımıza Ün olun bu güzel seyranımıza Bugün can katalım canlarımıza Hereke’deki tatlı membadan Bu coşkulu bayram gazetelerde büyük başlıklar halinde yayınlandı. Yarışmada dereceye girenlere ödüller dağıtıldı. Yine 1939’da yapılan üzüm bayramında on binlerce insan yer aldı. Pek çok eğlence tertip edildi. Güreş yüzme gibi sporların yanında pek çok etkinlik yapılacağı ve kazanılacak ödüller gazetelerden duyuruldu.

Değirmendere Üzüm Bayramı 1954 yılında yapılmış olup dereceye girenlere pulvarizatör, budama aletleri, mücadele ilaçları, takdirname tertip komitesince çavuş, balbal, yapıncak, müşküle, razakı üzümleri verilmiştir.

Kocaeli üzüm bayramlarının amacı iç ve dış piyasanın talep ettiği, üzüm çeşitlerini projelendirip, teşvik ve tüketicilerle üreticileri bir araya getirip bilgi alışverişini sağlamaktır. 1955 yılında Değirmendere’de üzüm bayramı yapılmıştır. 1956 yılında Değirmendere’de yapılan üzüm bayramında derecelendirme kriteri renk, tane ve salkım büyüklüğü, tat, haşere, hastalıklar ve ambalajlama tekniği, çavuş, hacıbalbal, yapıncak üzümleri için göz önünde bulundurulmuştur.

1957 yılında Değirmendere’de, 1958 yılında Hereke'de üzüm bayramı yapılmıştır. 1959 Değirmendere üzüm bayramına, Karamürsel, Değirmendere, Tavşancıl, Çerkeşli, Tavşanlı bağcıları katılmıştır. 1960 yılı İzmit üzüm bayramına çavuş, balbal, yapıncak üzümleri ile bağcılar katılmıştır. 1962 yılı Değirmendere üzüm bayramı sadece siyah üzüm çeşitleri ve Yarımca, Tavşancıl, Tavşanlı, Gebze, İzmit, Değirmendere bağcılarının katılımı ile yapılmıştır. 1964 yılı Değirmendere’de üzüm bayramı tertiplenmiştir. 1971 yılında Değirmendere üzüm bayramında çavuş, balbal üzüm çeşitleri ile bağ yetiştiricileri müsabakaya katılmıştır.

2014 yılı İzmit üzüm festivali ilk üzüm festivalidir. Daha önceki yıllarda şenlik olarak kutlanan üzüm bayramları gibi klasik bir festival olmadığı belirtiliyordu. Başkan Nevzat Doğan bu festivalden önce hedefin üretimi artırmak olduğunu, teşvikler yaparak köylünün kalkınması için ellerinden ne geliyorsa yapacaklarını belirtiyordu.

Kocaeli’nin tamamında 432 ton üzüm üretilmiştir. Kocaeli'nin tarım alanları az, topraklar verimlidir; iyi bir tarımsal üretim yaparak gayretler ticarete dönüştürülebilir.

KAYNAKÇA

İzmit İl Tarım Müdürlüğü Verileri; Rıdvan Şükür, Kocaeli Üzüm Bayramları, Gece Kitaplığı, İstanbul 2020.

Şefik ÇELİK