Sanayi Kuruluşu
Türk Otomotiv Endüstrileri, minibüs, otobüs, kamyonet, kamyon ve traktör üretimi yapmış bir OYAK (Ordu Yardımlaşma Kurumu) iştiraki olarak faaliyet göstermiştir. 1950’li yıllarda temeli atılan, 1960’lı ve 1970’li yıllarda giderek gelişen Türkiye Otomotiv Sektörü’nün büyümesinde Türk Otomotiv Endüstrileri AŞ’nin önemi büyüktür. İlk olarak 1955 yılında Gebze Çayırova’da, Amerikan Federal Kamyon Şirketi isimli bir Amerikan şirketinin lisansı ve markası ile faaliyete geçen tesiste, kamyon, otobüs, şasi, minibüs ve pikap aksamlarının üretilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla Federal Türk Kamyonları Anonim Şirketi adıyla on ortak tarafından faaliyete geçirilen tesiste, Türkiye’nin ilk ticari kamyon montajı gerçekleştirilmiştir. Ayrıca bu dönemde, tesiste İngiliz Commer marka kamyonların montajı da gerçekleştirilmiştir. Tesis, ABD kökenli American Federal Truck Company (Amerikan Federal Kamyon Şirketi)’nin lisans anlaşmasının iptal olmasıyla, 1960 yılında Türk Otomotiv Endüstrileri Anonim Şirketi (TOE) ismini alarak faaliyetlerine devam etmiştir. 1962 yılında ise şirket hisselerinin %93,5’lik kısmı OYAK tarafından satın alınmış olup; bu dönemde Amerikan International Harvester şirketine %20 oranında bir hisse satışı gerçekleşmiştir. Böylece, lisans, iş birliği ve ortaklık anlaşması sağlanmıştır. 1960’lı yılların ortalarında Türkiye Otomotiv Endüstrileri Anonim AŞ Volvo ile ortak taşıt üretimi amaçlı çeşitli çalışmalarda bulunmuştur. Ancak, Volvo ile anlaşma yapılamaması sonucunda, İngiliz Triump firmasıyla ortaklık yapılarak, “Zafer” ismiyle yerli otomobil üretimi için çeşitli faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Zafer isimli otomobilin, ilk önce Sedan, ardından station vagon ve pick up modellerinin üretilmesi planlanırken, proje tanıtım aşamasında, tam olarak belirlenemeyen nedenlerle üretim iptal edilmiştir. Bu otomobil ilerleyen zamanlarda Hayfa İsrail’de Autocars isimli şirketin Triump firmasından projeyi satın almasıyla hayata geçirilmiş olup; bir süre “Gilboa” ve “Carmel” adları ile CKD koleksiyon olarak üretilmiştir.
Türk Otomotiv Endüstrileri AŞ, 1983 yılına kadar OYAK tarafından yönetilmiş olup; ardından Ziraat Bankası’na devri gerçekleşmiştir. Ancak firmanın zarar etmesi, 1988 yılında şirketin Case İH firmasına satışı yönünde çalışmalara başlanmasına neden olmuştur. Ancak, finansal sıkıntılar nedeniyle bu devir işlemi gerçekleşmemiş olup, 1992 yılında özelleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu süreçte Mazda firmayı satın alarak; tesiste üretim yapmayı hedeflemiş olsa da, anlaşma sağlanamamıştır. 1993 yılında ise, Rumeli Grubu’na satılan şirketin özelleştirilmesi gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde, işletmenin faaliyetleri Rumeli Grubu tarafından sonlandırılmıştır ve bir süre çimento ikmal alanı olarak kullanılmıştır. 1990’lı yıllarda ise, ithalatı gerçekleştirilen SEAT otomobilleri ve yedek parçaları için depo merkezi olarak kullanılan tesiste, 2006 yılına kadar tüm ekipmanlar korunmuştur. Ancak, Rumeli Grubu’na bağlı İmar Bankası’nın tasviye edilerek, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) denetimine girmesiyle, otomotiv üretim araçları satışa çıkarılmıştır. Ardından, tesis arazisi ve binalar, Karadeniz Holding’e satılmıştır.
Türk Otomotiv Endüstrileri AŞ, 1963-1993 yılları arasında resmi kayıtlara göre 55.000’e yakın motorlu araç üretimi gerçekleştirmiştir. Son dönemlerinde International 1230 kamyonet, CO 1860 – CO 1830 Panter Modeli kamyon ve Mater (M-1230) minibüs gibi araçları ürettiği, 1990’lı yılların başında üretim kapasitesinin düştüğü görülmektedir. 1991-1992 yıllarında, özelleştirme sürecine kadar sınırlı sayıda IH CO1860 Panter, İH M-1230 minibüs ve FC 330 tipi 4x4 pick up üretimi gerçekleştiren tesis, özelleştirilmesinden sonraki 1993 yılında bir önceki iki yılda ürettiği otomobillerin satışını gerçekleştirmiştir. Tesiste, 1955-1963 döneminde üretilen motorlu taşıtların sayısı ile ilgili olarak kayıtlar net değildir. Tesiste üretilen kamyon modelleri, International Loadstar, International 1830, International 1860, Federal Styleliner, Federal Golden Eagle, TOE-Federal A 1000, TOE CO 1830, TOE CO 1860 Panter modelleridir. Pick up tarzı kamyonetler arasında ise, 1100 D, 1200 D, TOE 1230, TOE FC 330 E ve Commer modelleri yer almaktadır. Ayrıca, tesiste TOE Mater, 1200 D Minibüs gibi yolcu taşıma araçları; REO M 602 Cemse ve Ace Fleet Kamyonet gibi askeri araç ve diğer araç üretimleri gerçekleştirilmiştir. Traktör römorku üretimi de gerçekleştirilen tesiste, International TR 444, International TR 624, International TR 654, International TR 724 bu kategoride üretilen ürünler arasında yer almaktadır. TOE, ayrıca yan sanayi üretici olarak da, faaliyet gösterdiği dönemde, radyatör, tampon, şase ve yakıt deposu gibi ara malzemeleri de aktif üretmiştir.
KAYNAKÇA
Oyak, “Tarihçe”, www.oyak.com.tr, 2021; Milliyet Arşiv, “TOE Haberleri”, http://gazetearsivi.milliyet.com.tr, 2021; Okan Yaşar, “Türkiye’nin Öncü ve Yükselen İmalat Sanayii”, Türk Coğrafya Dergisi, 46, 2006, ss. 49-75; Türk Otomotiv Endüstrileri, Yatırım Üretim (1965-1970), İstanbul: Yenilik Basımevi; Wow Turkey Forumu, “Türk Otomotiv Endüstrileri TOE Üretimi Araçlar”, turkey.com/forum, 2021.
Zeynep Benan DONDURUCU