Kocaeli Şubesi

1908’de Meşrutiyet rejiminin yeniden ilanı, Türkçü yazar ve düşünürlerin etkinlik ve faaliyet sahalarını ileriye taşıyarak, Türk milliyetçiliğinin sosyal, kültürel, siyasi ve iktisadi alanlarda karşılık bulmaya başladığı dönemin miladı oldu. 1908’de Türk Derneği’nin kuruluşunu 1910’da Genç Kalemler Hareketi ve 1911’de Türk Yurdu Cemiyeti izledi. Türk Yurdu Cemiyeti’nin yayınlamaya başladığı Türk Yurdu dergisi ise, Osmanlı Türklerinin Türklük bilincinin uyandırılması ve kültürel, sosyal, iktisadi ve düşünsel olarak Türkçülük fikrinin sistemli bir savunuculuğunun yapılması yolunda en etkili araçlardan oldu. 1911 Mayıs ayında 190 Tıbbiyeli öğrencinin yayınladıkları bir bildiri ile de Türk Ocağı’nın temelleri atıldı. Bildiride, Türklerin, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan diğer etnik topluluklar arasında giderek geri kaldığının altı çiziliyor, Türk ırkının fikri kalkınmasını ve Türklerin her yönden gelişebilmesini hedefleyecek reformlara ihtiyaç duyulduğu vurgulanarak, bu maksatla yeni bir cemiyetin kurulması gerektiği ifade ediliyordu. Bildirinin arkasından, Tıbbiyelilerin Türkçü aydınlarla düzenledikleri görüşmeler, 25 Mart 1912’de Türk Ocağı’nın kurulması ile neticelendi.

Türk Ocağı’nın ilk genel başkanı Ahmed Ferid (Tek) seçilmişse de, Ahmed Ferid Bey’in Milli Meşrutiyet Fırkası’nı kurmak üzere Türk Ocağı Genel Başkanlığı’ndan ayrılması üzerine, göreve, 1966’ya değin, aralıklarla otuz dört yıl boyunca bu görevi sürdürerek Türk Ocakları ile özdeşleşecek olan Hamdullah Suphi (Tanrıöver) getirildi. Türk Ocağı’nın kurucu kadrosunda Yusuf Akçura ikinci başkan, Mehmet Ali Tevfik genel sekreter ve Fuad Sabit de sayman olarak yer aldılar. Türk Ocakları kuruluşu ardından kısa zaman içerisinde, gerek faaliyetlerinin çeşitliliği ve Ziya (Gökalp), Ahmet (Ağaoğlu) ve Halide Edip (Adıvar) gibi isimlerin de yer aldığı güçlü kadrosuyla, diğer Türkçü teşkilat ve örgütlerin arasında öncü konuma erişti. Türk Yurdu Cemiyeti’ni de bünyesine katan Türk Ocağı 1918’e, I. Dünya Savaşı’nın sonuna gelindiğinde, İstanbul ve diğer vilayetlerde toplam otuz beş şubeye erişmiş bulunuyordu.

Türk Ocakları ve mensupları, mütareke devriyle başlayan işgal günlerinde milli mücadele tarafında saf tuttu. Bu münasebetle, İstanbul ve Anadolu’da işgal edilen bölgelerdeki Türk Ocakları, İtilaf kuvvetleri tarafından dağıtıldılarsa da, Ankara hükümeti tarafından kurtarılan şehirlerde Türk Ocakları yeniden kurularak, kısa zamanda genç Türkiye’nin dört bir tarafına yayıldılar. 1925 senesinde, Türk Yurdu dergisi, Türk Ocakları şubelerinin toplam sayısının yüz yirmi yediye eriştiğini belirtiyordu.

İzmit (Kocaeli) Türk Ocağı şubesi 1922’de milli mücadelenin zaferle sonuçlanmasının hemen ardından Anadolu’da faaliyete geçen ilk şubelerden oldu. İzmit Türk Ocağı’nın kurucu üyeleri arasında Türk Yurdu’nun ilgili sayıları vasıtasıyla tespit edilebilmiş olan ilk başkanı Eczacı Hasan Behçet (Diker) Bey (1924) olmakla birlikte, diğer kurucu isimler şu şekildedir:

Ruşen Eşref Ünaydın, Kaymakam Tevfik Noyan, Orta Mektep Müdürü Hüsnü, Başkatip Sıdkı Hâmid, Orta Mektep Müdür Muavini Hıfzı, Tüccar Esad, Doktor Şükrü, İskan Müdürü Rıza, İzmit’in ilk Türk eczacısı olan Eczacı Yusuf Ziya (Heper), Fabrikatör Nuri, Tüccar İsmail Hakkı, Tüccar Esad ve Avukat Salih Zeki ile Gazeteci Yüce Rıfat Beyler.

İzmit Türk Ocağı, 1931’e değin, bugün halk arasında Yürüyüş Yolu olarak tabir edilen Hürriyet Caddesi’nin merkezi bir noktasında, zemin de dahil her katında üçer odası bulunan, üç katlı bir yapıda faaliyetlerini sürdürdü. Tamamı İzmit Türk Ocağına ait olan binanın üst katındaki iki oda Kocaeli Spor Kulübü ile İttihat Spor Kulübü’nün, bir oda da Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti’nin ikametine ayrılmıştı. Orta kattaki odalarda, mahalle ocakları bulunuyordu. Alt katta ise, senede binden fazla köylünün ücretsiz tedavi edildiği bir poliklinik yer alıyordu.

1925’te Eski Kandıra Kaymakamı Ispartalı Tevfik Bey, Adapazarı ve Kandıra’da birer Türk Ocağı tesisiyle görevlendirildi. Adapazarı Türk Ocağı, 17 Temmuz 1925’te, Türk Ocağı Genel Merkezi üyelerinden Ahmet Ağaoğlu’nun açılış nutkuyla faaliyete başlamıştı. Kurucu üyeleri Türk Yurdu’nun ilgili sayısında şu şekilde zikredilmektedir: “Reis Doktor Kemal Bey, Katip: Zahireci Ekrem Bey, Murahhas: Maarif Müfettişi Nail Bey, Muhasip: Tüccardan Şevket Bey, Veznedar: Tüccardan Hafız Mehmet Efendi, Aza: Dava Vekili Nevruz Bey, tüccardan Sadık Bey”. Kandıra Türk Ocağı da aynı sene kurulmuş olmakla birlikte, kurucu üyelerinden yalnız ocak başkanının ismi olan Raif Bey tespit edilebilmiştir. Fakat, 1928’de yönetim kuruluna seçilmiş kişiler şu şekildedir: “Hukuk Hakimi Hilmi Bey başkanlığında, Sovancıoğlu Tevfik Fikret, Hafız Hüsnü Efendizade Hasan Turgut, Tapu Memur-ı Sabıkı İsmail, Hurşid Bey mahdumu Reşad, Ömer Ağa mahdumu Mehmed, Yatı Mektebi Muallimi İsmail Beyler”. Kandıra’da bir samanlığı ve kendine ait bir arsasıyla, alt katında dörder lira aylık getirisi olan iki dükkânı olan bir ocak binası mevcuttu. Kandıra Türk Ocağı tarafından, samanlık, bir sinema salonu olarak düzenlenmeye başlanmışsa da, 1931’de Türk Ocaklarının kapatılmasıyla düzenleme yarım kaldı. Ayrıca, 1931 yılına değin, Geyve ve Karamürsel kazalarıyla, Geyve’nin Akhisarı ve Taraklı nahiyelerinde de birer Türk Ocağı tesis edildi.

Kocaeli dahilindeki Türk Ocakları, halka açık serbest dersler, kurslar, spor müsabakaları gibi halkın ilgi ve dikkatini çekecek faaliyetlerle, konferans ve seminer gibi aydınları bir araya getirecek toplantılar ve büyük eşya piyangosu, sünnet düğünleri ve balolar gibi gelir getirici etkinlikler düzenlediler. Ayrıca, 1925 Eylül’ünde, Kocaeli vilayetinde Türk Ocakları’nın yayın organı olmak üzere bir gazete çıkarılmasına karar verildi. Ispartalı Tevfik Bey, Kandıra Türk Ocağı Başkanı Raif Bey, Adapazarı Türk Ocağı Başkanı Doktor Kemal Bey ve İzmit Türk Ocağı Başkanı Eczacı Hasan Behçet Bey bu konuyu Yüce Rıfat Bey ile görüştüler. Bu görüşmenin sonucunda alınan kararla, Ruşen Eşref’in (Ünaydın) isim babası olduğu Türk Yolu gazetesi, Türk Ocakı ve Cumhuriyet Halk Fırkalı isimlerin yer aldığı kadrosuyla yayın hayatına başladı. Gazete, Kocaeli Türk Ocakları’nın ve dolaylı olarak da Cumhuriyet Halk Fırkası’nın yayın organı olarak çıkmaya başladı. Rıfat Yüce, 1952’deki vefatına değin, gazeteyi Cumhuriyet Halk Fırkası çizgisinde Türkçü ve Atatürkçü bir çerçevede çıkarmayı sürdürmüştür. Türk Ocakları 1922’den sonra Cumhuriyet Halk Fırkası ile yakınlık kurdular. Türk Ocakları özellikle, devrimlerin halka yayılması ve genç nesillerin Türkçü fikirler etrafında yetiştirilmesi noktasında önemli bir role sahip oldular. Latin alfabesine geçiş sürecinde açılan okuma yazma kursları da bu sürecin parçası oldu. 1928 Eylül’ünde, Adapazarı’nda 120, Kandıra’da 40 kişiye okuma yazma öğretilmişti. Türk Ocakları, bu doğrultuda gerek devlet ve gerekse de parti tarafından maddi ve manevi olarak desteklendiler. Devletin de desteğiyle, Türk Ocaklarının şube sayısı 1927 senesinde iki yüz elli yediye ulaştı. Fakat, bu durum, Türk Ocaklarının Cumhuriyet Halk Fırkası’yla giderek iç içe geçen bir görüntü arz etmesinde de rol oynadı ve Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1927 Kurultayı’nda, ocağın nizamnamesinde Türk Ocaklarının devlet siyasetinde Cumhuriyet Halk Fırkası ile birlikte olduğu belirtilerek bu görüntü resmi karşılık kazandı. Türk Ocaklarının üyeleri de bulundukları illerin parti merkez ve şubelerinde önemli pozisyonlarda bulunuyorlardı. İzmit Türk Ocağı kurucu üyeleri ve eski başkanlarından olan Eczacı Hasan Behçet Diker, 1931 senesinde, Türk Ocaklarının kapatılıp mal varlıklarının Cumhuriyet Halk Fırkası’na devredildiği sırada, aynı zamanda Cumhuriyet Halk Fırkası İzmit Kaza İdare Heyeti azalığında bulunuyordu. Partinin Vilayet İdare Heyeti Reisi ise yine kurucu üyelerden Rıfat Yüce idi. Türk Ocaklarının kapatılmadan önce sahip olduğu kamuoyu potansiyeli oldukça ileri bir noktaya varmıştı. 1931 senesinde Menemen Olayı münasebetiyle ülkenin dört bir tarafında Türk Ocakları tarafından düzenlenen protestolara büyük bir katılım oldu.

1931’de kapatılışı ardından, Türk Ocakları 10 Mayıs 1949 tarihinde Hamdullah Suphi Tanrıöver’in genel başkanlığında yeniden kuruldu. 12 Eylül 1980 Darbesi ile birlikte, Türk Ocakları dahil, ülkedeki bütün derneklerin faaliyetleri durduruldu. Türk Ocakları, 15 Nisan 1984’te, Kocaeli Türk Ocağı ise, 1988 yılında, Belediye İş Hanı’nın 4. katında, Enver Yelken’in kurucu başkanlığında yeniden kuruldu. Sonraki başkanlar şu şekildedir: İbrahim Akın (1989-1995), Müfit Zık (1995-2000), Süleyman Seyhan (2000-2010), Şaban Ufuk (2010-2012), Aygutşat Selçuk (2012-2014), Yücel Alpay Demir (2014-2021).

2020 senesinde, Yücel Alpay Demir’in başkanlık yaptığı döneminde, Türk Ocakları Kocaeli Şubesi, 1931’de Cumhuriyet Halk Fırkası’na aktarılmış olan eski binasının yerine yapılan Es Oray Apartmanı’nın üçüncü katına taşınarak, tarihi konumuna geri dönmüştür. Türk Ocakları Kocaeli Şubesi’nin 2021 Mart ayındaki 17’inci Olağan Genel Kurulu’nda, başkanlık görevi Mustafa Arha’ya geçmiştir. Türk Ocakları Kocaeli Şubesi, Türkiye’deki en uzun soluklu Türkçü sivil toplum kuruluşu olan Türk Ocaklarının tarihi misyonuna uygun olarak, konferans, panel ve toplantılarla entelektüelleri çatısı altında toplamaya ve özellikle gençlerin Türkçülüğün maddi ve manevi değerleriyle yetiştirilerek topluma kazandırılmalarını sağlayacak etkinlikler düzenlemeye devam etmektedir.

KAYNAKÇA

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0 / Cumhuriyet Halk Partisi, 68/259/1, 1-128; Dilek Ayrıbaş, Müzeyyen Ünal ve diğerleri, “İzmit’te Türkler Tarafından Açılan İlk Eczaneler”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Cilt II, ed. Haluk Selvi, M. Bilal Çelik ve diğerleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli, 2016, 825-837; Funda Selçuk Şirin, “Kocaeli Tarihine Gönül Verenlerden Bir Portre Denemesi: Rıfat Yüce (1879-16 Şubat 1952)”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III, Cilt II, ed. Haluk Selvi, M. Bilal Çelik ve diğerleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli, 2017, 1083-1112; Füsun Üstel, Türk Ocakları 1912-1931: İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997; İbrahim Karaer, Türk Ocakları (1912-1931), Türk Yurdu Neşriyatı, Ankara, 1992; Mehmet Özden, “Türk Yurdu Üzerine”, Türk Yurdu, Cilt 1, ed. Murat Şevkatli, Tübitay Yayınları, Ankara, 1998, XIII-XIV; Mehmet Özden, Türk Yurdu Dergisi ve II. Meşrutiyet Devri Türkçülük Akımı (1911-1918) (Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994; Murat Şevkatli (ed.), Türk Yurdu, Cilt 1-17, Tübitay Yayınları, Ankara, 1998; Paul Dumont, “Türk Yurdu Dergisi ve Rusya Müslümanları” 1911-1914, Türk Yurdu, Cilt 1, ed. Murat Şevkatli, Tübitay Yayınları, Ankara, 1998, XVII-XXVIII; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarihi ve Rehberi, haz. Atilla Oral, Demkar Yayınevi, İstanbul, 2007; Sedat Şimşek, Kocaeli Basın Tarihi (1848-2002), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli, 2007; Yusuf Bayraktutan, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, Milliyetçilik ve Türk Ocakları (1912-1931), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996; Hüseyin Tuncer, “Türk Yurdu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/turk-yurdu. Erişim Tarihi: 18 Ağustos 2021; Yusuf Sarınay, “Türk Ocağı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/turk-ocagi. Erişim Tarihi: 18 Ağustos 2021; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/6796191/turk-ocaklarinda-arha-donemi-basladi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2021; https://www.turkocaklari.org.tr/turk-ocagi-tarihi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2021.

Burak ASLANMİRZA