İzmit’in Tarihî Tren Garı
Osmanlı İmparatorluğu’nun doğrudan kendisinin finanse ettiği Haydarpaşa-İzmit arasındaki demiryolu hattı, 1873 yılında hizmete girmiştir. 1873-1880 yılları arasında Osmanlı Devleti, 1880-1888 yılları arasında İngilizler tarafından işletilen hattın işletim imtiyazı, 1888 yılında Deutsche Bank adına Alfred von Kaula’nın sahibi olduğu Philipp Holzmann&Cie adlı Alman şirketine devredilmiştir. İzmit’ten Ankara’ya kadar uzatılmasına karar verilen hat için yine aynı şirketle anlaşma yapılmış, anlaşmanın maddeleri arasında mevcut binaların yenilenmesi de yer almıştır. Demiryolunun yapımı ve işletmesi, 4 Mart 1889 tarihinde hukuki kimlik kazanan, merkezi İstanbul’daki Societe du Chemin de Fer Ottoman d’Anatolie (Anadolu Osmanlı Demiryolu Şirketi) adlı şirkete verilmiştir. 1902 yılında Bağdat Demiryolu’nun yapımını da aynı şirket üstlenmiştir. Anadolu Demiryolu, 1924 yılında Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’nın mülkiyetine girmiştir.
İlk oluşumu Haydarpaşa-İzmit hattının yapımıyla başlayan İzmit tren istasyonu, zaman içerisinde ilave yapılarla gelişmiştir. Hattın açılmasıyla İzmit’te inşa edilen istasyon alanının yaklaşık otuz yıl zarfında geçirdiği değişim, eski fotoğraflarından izlenebilmektedir. Yıldız Fotoğraf Albümlerinde bulunan 1890’lı yılların başlarına ait fotoğraftan tespit edildiğine göre, tren hattının iki tarafına dağılan istasyon yapılarının en eskilerini yolcu salonu, hattın diğer tarafında lokomotif deposu, su deposu, depo/lojman binaları oluşturmaktadır. Muhtemelen 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın ilk yıllarında, yolcu salonunun orta kısmı bir kat daha yükseltilmiş ve ilerisine iki katlı ambar binası inşa edilmiştir. Ambar binasına bitişik tek katlı lojman / yemekhane binaları da 1908-1910 yılları arasında yapılmış olmalıdır. İzmit tren istasyonunun fiziki koşulları, artan yolcu kapasitesiyle birlikte zaman içerisinde yetersiz kalmıştır. 1950 yıllarda yerel gazete haberlerinde yolcuların çamurlu yollardan geçerek trene bindikleri, garın kapasitesinin de yeterli gelmediği belirtilerek tanzim ve ıslah edilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır.
İzmit tren istasyonu binaları, kentin içerisinden geçen tren hattının 1995 yılında sahil şeridine alınmasından sonra kullanım dışı kalmış, 1999 Marmara depreminden sonra Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’ndan İl Özel İdaresi’ne devredilmiştir. Kocaeli valiliği tarafından yürütülen restorasyon çalışmaları 2006 yılında tamamlanarak bu alanda bulunan binalar yeniden işlevlendirilmiştir. Bunlardan yolcu binası bir dönem restoran ve müze-sergi salonu olarak kullanıldıktan sonra Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun kullanımına tahsis edilmiştir. Hattın karşısında bulunan hangar ve lojman binaları, Kocaeli Etnografya ve Arkeoloji Müzesi’ne ayrılmıştır. İzmit tarihi tren istasyonu binaları, İstanbul II No’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 21.01.2000 tarih ve 5478 sayılı kararı ile tescillidir.
Haydarpaşa-İzmit demiryolunun uzatılması çalışmaları sırasında İzmit tren istasyonunun yolcu binası, Haydarpaşa yolcu binası gibi tamamen yenilenmemiş ancak yukarıda da bahsedildiği gibi bir takım ilavelerle genişletilmiştir. Güzergâh üzerinde bulunan istasyon yapılarının mimarı ya da mimarları bilinmemektedir. Özellikle ikinci etapta inşa edilen istasyonlar, muhtemelen hattı inşa eden Fransız Regir Generele des Chemin de Fers ile Alman Philipp Holzmann & Cie şirketinin mimarlarınca tasarlanmış veya Helmut Cuno ve Otto Ritter, Haydarpaşa yolcu binası dışında diğer istasyon binaları için de birkaç tip proje hazırlamıştır.
Tren istasyonları, yolcu ve eşya hacmine göre I-II-III. sınıf ve durak olarak sınıflandırılmakta, bünyelerinde de kapasitesine göre değişiklik gösterebilen yolcu binası (gar), eşya ambarı, depo, bekçi kulübesi, lojman, tuvalet, lokomotif deposu, su haznesi gibi bina ve tesisler bulunmaktadır. 1871-1873 yılları arasında inşa edilen Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattında Haydarpaşa ve İzmit tren istasyonları ikinci sınıf istasyon olarak tasarlanmıştır. Yaklaşık 21 dönümlük arazi üzerinde dağılan İzmit tren istasyonu binalarını; yolcu binası, hangar binası / lokomotif deposu, ambar binası, su kulesi/deposu, lojman, yemekhane binası ve müştemilatlar oluşturmaktadır.
Tüm istasyon alanlarında olduğu gibi İzmit tren istasyonunun da marka yüzünü, yolcu binası oluşturmaktadır. Tren istasyonlarının planlama prensiplerine göre yolcu binaları, genel olarak istasyon alanının yerleşim alanına en yakın noktasına, İstasyon Caddesi ile de bu yerleşime bağlanacak biçimde konumlandırılmışlardır. İzmit istasyonunun kente en yakın noktasında bulunan İzmit yolcu binası, dikdörtgen planlı orta kütleye dar kenarlarda birleşen kuleli bir tasarım örneği sergilemekte, yan kuleleri bakımından Haydarpaşa ve Mersin yolcu binaları ile de benzerlik göstermektedir. Fonksiyonel açıdan yine aynı yıllarda inşa edilen diğer yolcu binaları gibi İzmit yolcu binası da özgün tasarımında zemin katta istasyona giriş, bilet alma, bagaj verme, tren bekleme gibi yolcu hizmeti veren birimler, personele ait odalar ve ıslak mekânlar, birinci katta lojman yer alacak biçimde kurgulanmış olmalıdır. Tren hattına bakan cephede bulunan saçak ise daha sonra (1940’lı yıllarda) ilave edilmiştir.
Doğu-batı akslı olan yolcu binasının istasyon yönüne bakan cephesi oldukça yalın olup sonradan ilave edilen orta kütlenin ikinci katı dışında basık kemerli olan kapı ve pencere açıklıkları, kilit taşı belirgin taş kaplama ile hareketlendirilmiştir. Denize bakan cephede yanlardaki iki katlı kulelerin cephe düzeni, yuvarlak kemerli niş içerisine alınan basık kemerli pencerelerle kurgulanmış, cephenin merkezini oluşturan aynı akslı üçlü açıklıklı iki katlı kütleye de iki yandaki kalecikler ve ortadaki yuvarlak alınlıkla vurgu katılmıştır.
İstasyon yerleşkesinde yolcu salonuyla aynı yönde bulunan ve istasyon planında ambar ve lojman şeklinde belirtilen bitişik üç bina, farklı dönemlerde ancak aynı mimari tarzda inşa edilmiştir. Bunlar, köşeleri ve basık kemerli kapı-pencere söveleri tuğla kaplamalı düzenlenen beşik çatılı binalardır. Ortada bulunan ve inşa tarihi daha eski olan iki katlı binanın yan cephelerinde ayrıca yuvarlak pencereler ile denize bakan cephesinde bir balkon bulunmaktadır. Beşik çatı, basık kemer, tuğla kemer ve köşe kaplamaları, yuvarlak tepe pencereleri gibi tasarım detayları, 19. yüzyılın sonu-20. yüzyılın başlarında inşa edilen diğer istasyon binalarında da sıklıkla karşılaşılan özelliklerdir.
Hattın diğer tarafında bulunan istasyon binalarından biri, hangar binası / lokomotif deposudur. Dairesel ve dikdörtgen planlı olmak üzere iki tipte yapılan lokomotif depolarının İzmit tren istasyonundaki bu örneği, dikdörtgen planlıdır. Lokomotif girişi için iki geniş açıklığı bulunan binanın uzun cepheleri aralarda tuğla kaplamalarla ayrılan pencerelerle düzenlenmiş, üzeri iç mekânın ortadan ışık almasını sağlayacak şekilde beşik çatıyla kapatılmıştır. Eski bir fotoğrafta bu binanın önünde depoya girecek lokomotiflere yön veren döner bariyerin olduğu da net biçimde görülmektedir. Bunun hemen ilerisinde bulunan ve gerekli durumlarda lokomotiflere su takviye edildiğinden tren hatlarına yakın noktalara yapılan su deposu, yuvarlak hazneli tiptedir. Günümüzde İzmit Etnografya ve Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü olarak kullanılan lojman binası dönem özelliği olarak basık kemerli ve beşik çatılıdır. Sonuçta İzmit tarihi tren istasyonu bünyesinde bulunan bu binalar, mimari bakımından 19. yüzyıl Osmanlı mimarlığı içerisinde Neo-Klasik olarak nitelendirilebilecek üslupta dönemin tren istasyonlarının planlama anlayışına göre inşa edilmiştir.
KAYNAKÇA
Z. Akdemir– M. Keskin, “Gidilen, Gelinen ve Unutulan İstasyon Yapıları”, Arkitekt, 5, İstanbul 1993, 60-75; T. Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011; M. E. Başar – H. A. Erdoğan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Tren Garları”, S.Ü. Müh.-Mim. Fak. Dergisi, 24/3, 2009, 29-44; D. Demirarslan, “Batılılaşma/Modernleşme Dönemi Demiryolu Politikası ve İstasyon Binası Mimarisi: İzmit ve Hereke Tren İstasyonları”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, 1635-1649; M. M. Fındıkgil-Doğuoğlu, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Alman Mimari Etkinliği, (İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2002; T. Karaçoban, “Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa ve İzmitAnkara Demiryolu Serüveni, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, 739752; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Y. Kösebay Erkan, Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007, s. 121-137; A. Oral, (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; A. Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; C. Öztürk, Haydarpaşa-İzmit Hattı, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1987; C. Öztürk, “Haydarpaşa-İzmit Demiryolunun İnşası ve İşletilmesi: Bir İktisadî Millileşme Girişimi (1871-1888)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli 2016, 721-731; S. Tan Serimer, “Tarihi İzmit Garı Restorasyonu”, KYÖD Dergi, Mayıs, Kocaeli 2005, 102-103;M. Yavuz, Eine Vergleichende Studie über den Bahnbau und die Bahnhofsarchitektur der Anatolischen Bahnen und der Bagdadbahn mit ihren Vorbildern im Deutschen Reich, Ruhr Unıversıtät Bochum, Fakultät für Geschıchtswıssenschaft, Bochum 2005.
Şennur KAYA