Kocaeli Tüccar, Esnaf, Sanayici, Çiftçi, Gelir Vergisi

Osmanlı klasik nizamının temel mali vergi formu olan Tahrir Defterleri, toprak-insan oranını benimseme anlayışına dayanıyordu. Toprağın birimi çiftlik, insanın birimi ise anne, baba, çocuklardan müteşekkil küçük aile anlayışı üzerine kuruluydu. Böylece, bir çift hanesi, bir ailenin şenlendirebileceği bir mali ünite olarak örgütleniyor, bu mali ünite, üretim türlerine göre, belli oranlarda vergiye tabi tutuluyordu. Artık geleneksel, modern öncesi devlet yapısına ait bu uygulamalar Avrupa’da terk edilmiş, modern ulus devletlerde kazancı esas alan yeni vergi anlayışına geçilmişti. XIX. yüzyıl, tüm dünyada olduğu gibi, Osmanlı İmparatorluğu için de yenilikler dönemidir. Osmanlılar özellikle vergi alanında önemli reformlar yaptılar. Eski vergi sistemi kaldırılarak yeni esaslara göre yeni vergiler konuldu. Defter-i Muktesit’de bu esas şöyle belirleniyordu: “Herkesin mutasarrıf olduğu emlak ve arazii mevcudesinin menafii ve temettuatı hasılasına ve kâr ve ticaret ve iktidarına ve’l-hasıl hal ve tahammüllerinin derecesine göre virgü alınmasına karar verildi.”

“Temettu”, kâr, kâr etmek, kazanmak, gelir temin etmek anlamlarına sahiptir. Temettuat bu terimin çoğulu ve kavramsal adıdır. Tüccar, esnaf, sanayici veya tarımsal üreticilerin emlak, hayvan, arazi üzerindeki yıllık kazançları tahmini olarak belirleniyor ve vergilendiriliyordu. Bu suretle Tanzimat’a kadar pek çok farklı isimler ve çeşitlilik ile uygulanan vergi tek kaleme indirgeniyordu.

Yeni vergi sisteminin uygulanabilmesi için çoktan beri terk edilmiş olan tahrir sistemine yeniden başvuruldu, kâr-menafi üzerinden belirlenme anlayışına göre, ülkenin tüm gelir kaynaklarının tüm ayrıntısıyla tespit edilme kararı alındı. Temettuat Defterleri bu yeni anlayışın ürünü olarak tanzim edilecek ve hayata geçirilecektir. Bu anlayışla Rumeli, Anadolu eyaletlerine bağlı sancaklarda tüm ekonomik varlıkların sayımının yapılıp kayıt altına alınması için komisyonlar kuruldu. Kocaeli sancağında da aynı çalışmaların sonucunda aşağıda verilecek olan çok sayıda Temettuat Defteri’nin tanzim edildiği görülmektedir (Şener, 261). Temettuat Defterlerinin tanzim edilmesi, yeni nüfus politikaları ile eş zamanda gerçekleştirilmiştir. Tanzimat’ın isim olarak içini dolduran iki uygulama mevcuttur: Birisi yeni nüfus sayımı ile ülke nüfusunun belirlenmesi, diğeri ise mali kaynakların kayıt altına alınarak vergilendirilmesi. Tanzimat’ın iç politikadaki en önemli ayaklarını bunlardan ibaret görmek mümkündür. Diğer tüm yenilikler, bu demografik ve mali politikaların uygulanmasında ihtiyaç duyulan personel ve hukuki araçların temin edilmesinden ibaret görülebilir.

Temettuat Defterleri, Osmanlı mali sisteminin yeni esaslar doğrultusunda düzenlenmesinin ortaya çıkardığı kayıtların ürünüdür. Tanzimat öncesinde karışık ve uygulanabilirlik özelliğini iyice yitiren vergilerin çoğunluğu kaldırılmış, nüfusun kazancıyla orantılı “temettü” vergisi oluşturulmuştur. İkinci Mahmut zamanında uygulamaya konulan yeni anlayışa göre, esnaftan eski ihtisap resim anlayışını yansıtan satış miktarına göre vergi alma biçimi kaldırılarak kazanç üzerinden vergi alınacaktı.

Bu anlayışa göre ülkenin tüm eyalet, sancak, kasaba ve köylerinde vatandaşa ait emlak, tüccarın yaptığı ticarete göre tahmini kârları tespit edilmiş ve vergiye bağlanmıştır. 1839 tarihinde yapılan ve 1856’ya kadar yürürlükte olan Temattuat Nizamnamesi’ne göre vergiler cemaat üzerinden toplanmıştır. Belirtilen tarihten sonra birey üzerinden toplanmaya başlanmıştır. Temettuat kayıtlarında ülke nüfusunun parçası olan çiftçi, esnaf, tüccar, nakliyeci, ırgat, işçi, hammal ve daha başka tüm mesleki nüfus, gelirlerine göre kaydedildi. Vergi hesaplamalarında tohum, icar, tamir, onarım gibi masraf kalemleri dikkate alınmamış, safi hasıla hesaplanmamış, gayr-i safi hasıla esas kabul edilmiştir. Masrafların düşülmemesinde asıl etkenin ahalinin bu tür beyanlarla vergiden kaçmak için çaba içine girme yi ve mizacının bozulma endişesi olduğu belirtilmiştir.

Maliye, varidat temettuat defterleri, Başkanlık Osmanlı Arşivi’nde ilgili tasnif serisinde (ML.VRDTMT.d.) bulunmaktadır. 1261-1262 tarihli olan Kocaeli livası ve bağlı kaza, köy yerleşim yerlerine ait temettuat Defterleri aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir. 1261 tarihine ait olanlar: 3909, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı ve bağlı kazalara; 4888, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Şemseddin Divanı’na bağlı karyeler, Kocalar Divanı ve bağlı karyelerle ilgili; 2589, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Bıyıklı Mahallesi’nde sakin Ermeni esnafı ile ilgili; 2862, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Tatos Mahallesi’nde sakin reaya ile ilgili; 2881, Bolu vilayeti Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Becol Mahallesi’nde sakin Ermeni esnafı ile ilgili; 3076, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Yoros kazası, Paşakaryesi, Muradlı köyü ile ilgili; 3586, Bolu vilayeti, Kocaeli soncağı, Gebze kazası, Darıca köyü reaya kaydı; 3595, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Gebze kazası, Aydınlı köyünün Müslüman nüfusu; 3910, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Arslanlı köyü reayası; 3914, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Akbaş köyü Müslüman nüfusu; 3919, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Meler Mahallesi reayası; 4571, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası Kıpti nüfusu; 4783, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeniköy Çarşı Mahallesi; 4820, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeni köyü, Orta Mahallesi, 3995, Kocaeli Kaymakamlığı, Karamürsel kazası, Hacı Mehmed Ağa Mahallesi; 4823, Kocaeli sancağı, Yenice-i Taraklı kasabası; 4851, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Badem Bekdemir divanı karyeleri; 4855, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Sipahiler divanı karyeleri; 4869, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Osmanlı divanı karyeleri; 4895 Kocaeli sancağı Taşköprü kazası, Yarımca divanı karyeleri; 5109, Kocaeli sancağı, Gebze kazası, Akviran karyesi; Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Cedid köyü, 2858, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Hocazade Mahallesi Ermeni esnafı; 2861, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazasında kain yabancı tüccarlar; 3912, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Döngel köyü; 3930, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Ömerağa Mahallesi Yahudi nüfusu; 3934, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası (Gerede kazası ahalisinden olup İzmid İskelesi’nde hamallık yapanlar); 4042, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Küçükbakkal (Bakkal-ı Sagir) köyü; 4578, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Sapanca kazası Rum nüfusu; 4579, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Sapanca kazası, Kurt köyü;4775, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Hisar Mahallesi; 3001, Bolu eyaleti, Kocaeli sancağı, Süpren Mahallesi Müslüman nüfusunun emlak, arazisi; 4765, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Gökmaslı karyesi; Kocaeli kaymakamlığı, Gebze kazası, Muallim karyesi; 16983, Kocaeli Akhisar Kurtbelen karyesi Ohannes Papaz Mahallesi’nin Müslüman olmayan ahalisi; 2875, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası Abdal Mahallesi Ermeni esnafı; 2878, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Ekizce köyü reayası; 2884, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası Mehmed Efendi Mahallesi Rum nüfusunun varidat defteri; 3065, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Yoros kazası, Arnabud köyü reayası; 3933, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Eşme köyü reayası; Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Karakiraz köyü; Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Pendik köyü reayası; 4043, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Büyükbakkal (Bakkal-ı Kebir) köyü reayası; 4180, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kaymas kazası, Serdivan köyü Rum reayası; 4475, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Pazarköy kazası, Keramet-i zımmi köyü reayası; 4760, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şeyhar kazası, Fındıklı divanı köyü; 4760, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şeyher kazası, Fındıklı divanı köyü; 4767, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeniköy köyü Kilise Mahallesi; 4804, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Gülbahçe (Değirmenlik) Mahallesi; 4842, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Kutluca divanı karyeleri; 4856, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Obrucak divanı karyeleri; 5104, Kocaeli sancağı, Akabad kazası, Akçaabad divanı karyeleri; 16151, Kocaeli sancağı, Kaymas kazası İmamlar karyesi; 2827, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Karaköy köyü Müslüman nüfusu; 2864, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Kölemen Mahallesi reayası; 2865, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Turnaderesi köyü Müslüman nüfusu; 2876, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Melciler Mahallesi Ermeni esnafı; 3676, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Osman Bey’in çiftliği köyü; 3937, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, İzmid kazası, Eşme köyü reayası; 4007, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Karamürsel kazası, Fuğlacık köyü reayası; 4039, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası reayası; 4045, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Heybeliada köyü reayası; 4048, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası reayası; 4182, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kaymas kazası, Hacılar divanı köyü; 4803, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Söğüd Mahallesi; 4815, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeniköy köyü, Çeşme Mahallesi, 4817, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeniköy köyü, Meydan Mahallesi; 7243, Balya kazası, Kocaeli karyesi; 4597, Kocaeli sancağı, Sarıçayır kazası, Sart köyü; 4828, Kocaeli sancağı Taşköprü kazası, Duraklı divanı karyeleri; 4027, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Maltepe karyesi; 2860, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Adapazarı kazası, Boyacılar Mahallesi Ermeni esnafı; 3069, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Yoros kazası, Arnabudköy (Paşakaryesi) köyü reayası; 4044, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kartal kazası, Maltepe köyü; 4179, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Kaymas kazası, Elmalı köyü Rum nüfusu; 4795, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Şile kazası, Yeniköy köyü, Orta Mahallesi; 5013, Bolu vilayeti, Kocaeli sancağı, Yalakabad kazası, Samanlı köyü; 4596, Kocaeli sancağı, Sarıçayır kazası, Vakıf karyesi; 4582, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Harmancık Mahallesi; 4853, Kocaeli sancağı ,Taşköprü kazası, Karacakaya divanı karyeleri; 4584, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Emerce divanı karyeleri.

1262 tarihli Temettuat defterleri: 4871, Kocaeli sancağı Taşköprü kazası, Uma divanı karyeleri; 4858, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Karayakublu divanı karyeleri; 4831, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Kalburcu divanı karyeleri; 4832, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Himmetli divanı karyeleri; 4848, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Sevindikli divanı karyeleri; 4867, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Çavuşlu divanı karyeleri; 4872, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Naib divanı karyeleri; 4874, Kocaeli sancağı, Taşköprü kazası, Naib divanı karyeleri.

KAYNAKÇA

Başkanlık Osmanlı Arşivi, ML.VRDTMT.d. tasnifinde olan ve metinde numaraları verilen Temettuat Defterleri; Ayla Efe, “II. Mahmut’un Mal-Mülk Sayımı: Evreşe Örneği”, Belleten, LXXX / 288 (2016), s. 483-507; Nuri Adıyeke, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”, Otam Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Cilt 11, Sayı 11 (2000), s. 769-823; Süleyman Yükçü, Nuri Fidancı, Umut Soysal, “Osmanlı Devleti’nde Temettuat Defterleri’nin Önemi ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi: Tire Kazası Örneği”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7 (2014), s. 170-199; M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul 1971; Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, I2. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s. 395-418.

Yücel ÖZTÜRK