Tekel Tütün Bakımevi, Tekel Depoları, Tekel Binaları

Cumhuriyet Dönemi’nde Tütün İnhisarı Kanunu ile birlikte hangi şehirlerin tütüncülük yapacağı belirlenmiştir. Tütüncülüğün gelişmesinden sorumlu olan kurum İnhisarlar Dairesi’dir. Tütün işinin hükümetin denetimine geçmesiyle birlikte güvenlik kuvvetleri kaçakçılığın önüne geçmiştir. Böylece yetiştirdiği tütünleri artık kaçakçılara vermeyen çiftçi, tütünlerini bir ihracat ürünü haline getirmiştir. Tütünün muhafaza edildiği yerlerde tütün muayenesi yapılmaktadır. Kocaeli’de tütünü en fazla yetiştiren yerler başta İzmit, Karamürsel, Pamukova, Hendek olup kentte birçok tütün yeri vardır. Kocaeli bölgesinde tütün mahsulünün bol olması nedeniyle kentteki mevcut tütün ambarları yetersiz gelmektedir. Örneğin 1930’lu Yeni tekel binalarının yanındaki 1800’lerde inşa edilen Tarihi Tekel Binası, Kocaeli gazetesi, 14 Mart 1987

yıllarda İzmit’te tütün muhafaza eden binalar; Madam Desta Ambarı, Taç Ambar, Nuriye Ambarı, Ayşe Ambarı, Herman Spierer Ambarı, Kozluca Ambarı, Saffet Ambarı gibi özel ambarlardır. Bu ambarlarda tütünlerin bakımının yapıldığına dair kesin bir bilgi olmasa da kısmen yapıldığı düşünülmektedir. Ayrıca 1930’lu yıllarda Kocaeli İnhisarlar Başmüdürlüğü’nün İzmit Hürriyet Caddesi üzerinde (Fethiye Caddesi başındaki bugünkü Yapı Kredi Bankası’nın yerinde) İzmit Başmüdürlük Tütün Bakım Evi olduğu görülmektedir. Yine aynı cadde üzerinde bugünkü Belediye İşhan’ının yerinde Tekel depoları bulunmaktadır. Fakat 1970 yılına gelindiğinde Başmüdürlük Tütün Bakım Evi çökme tehlikesi yaşadığı ve Tekel depolarıyla birlikte şehrin görüntüsünü bozdukları için yıkılmaları istenmektedir. 1973 yılında bu binanın ve Tekel depolarının yıkımı gerçekleşmiştir.

Kentte ambarlar açıldıkça tütüncülük gelişmekte ve her yıl gittikçe artan tütün üretiminden dolayı mevcut tütünü güvenle saklamak zorlaşmaktadır. Kentteki ambar binası eksikliğinden dolayı mevcut tütünü saklamak için İnhisarlar Başmüdürlüğü 1955 yılında eski hapishane binasını Maliye Müdürlüğü’nden kiralamıştır. Bu yıllarda Tekel Baş Müdürlüğü tarafından bakımevi ve ambar inşası için arazi aranmaktadır. 1955 yılında bakım ve işleme evinin bir an evvel yapılması için belediye meclisinde üç yıldan beri beklenilen inşaatın yapılmasının zarureti belirtilmiştir. 1956 yılında, modern bir tütün bakım ve işleme evi inşası için büyük bir hızla harekete geçilmiştir. Mevcut Tekel Bakımevi’nin yanındaki arsada kurulacak olan bu bakım evinde tütünler işletildikten sonra doğrudan sigara fabrikasına gönderilecektir. 2,5 milyon liraya mal olacak yapının ihalesi 27 Ağustos 1956 yılında yapılmıştır. Yeni binanın yapımı için arazide yer alan mevcut binalar yıkılmıştır.

1959 yılında müteahhit Ahmet Ulusoy ve varisleri tarafından yapılan inşaatın birinci kısmı tamamen bitmiştir. Binanın kapasitesi yeterli görülmediğinden ilave olarak ikinci ve son kısım inşaatına da başlanmıştır. 1961 yılına gelindiğinde binanın A ve B bloklarının tamamlanamadığı görülmektedir. Kentte yıllardan beri çekilen ambar darlığı nedeniyle yeni bina dört gözle beklenmektedir. Buranın İstanbul’daki tütün bakım ve işleme evinden sonra ikinci büyük bina haline getirilmesi istenmektedir. Daha önce duvarları örülüp bırakılan ikinci kısım, büyük bir tempoyla tamamlanmaya başlamıştır. Fakat Merkez Hal Binası’nın (bugünkü Belsa Plaza ve İzmit Belediyesi’nin olduğu yer) karşı istikametine denk gelen inşaat sahasında zeminde devamlı su çıkmasından dolayı inşaat yavaşlamıştır. İlerleyen günlerde fen heyetinden bir grup, inşaat alanını kontrole gittiğinde bina sınırının yola 1,5 metre taştığını tespit etmiş ve inşaatı durdurmuştur. Tekrar düzenlenen projenin birinci kısım inşaatı 1962 yılında tamamlanmıştır. 4 ayrı blok halinde yaptırılan Bakım ve İşleme Evi’nin tamamı 1966 yılında tamamlanmış olup toplam 10 milyon lira harcanmıştır. İzmit Belediyesi tarafından ambar binası için bir süre ayrı bir arazi aransa da daha sonra yeni yapılan Tekel Tütün Bakım Evi’nin ambar binası olarak da kullanılmasına karar verilmiştir.

1993 yılında Tekel binasının deposunda büyük bir yangın çıkmış ve 3 büyük bina tamamen yok olmuştur.

Toplam 17 bin 500 metrekarelik alanı kaplayan Tekel binalarının 5 bin 250 metrekarelik bölümü yangından zarar görmemiştir. İTO ve Kocaeli Üniversitesi’nin hazırladığı raporlar sonucunda yanan binanın tarihi eser niteliği taşımadığı gerekçesiyle yıkılması gerekli görülmüştür. Fakat Anıtlar Yüksek Kurulu kararı ile korumaya alınmış olan Tekel tütün depolarının yıkılması büyük yankı uyandırmıştır. Harabe halinde kalan Tekel binası kalıntıları ortadan kaldırılınca arka kısmında inşasına devam edilen Belsa Plaza’nın önünün açılması sağlanmıştır. Simge olarak bırakılan tarihi Tekel binası duvarı dışında binaların bütün enkazı kaldırılmış ve bu alanda yeşil alan ve park düzenlemesi yapılmıştır. Günümüzde İzmit Sabri Yalım Parkı ismiyle var olmaya devam eden bu park, 2020 yılı itibariyle Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’nin gerçekleştirdiği Yürüyüş Yolunun Yeniden Düzenlenmesi projesi kapsamında tekrar ele alınmıştır. Proje taslağı; 1’inci derece tarihi eser olarak değerlendirilen Tekel Duvarı gözetilerek ve yıkılan Tekel binalarının izleri belirginleştirilerek hazırlanmıştır. Fakat 2021 yılında duvar sağlam olmadığı ve tehlike arz ettiği gerekçesiyle yıkılmıştır.

KAYNAKÇA

Azim gazetesi; Hürsöz gazetesi; Kocaeli gazetesi; Kocaeli İl Daimi Encümen Kararları Köseraif E., Kocaeli Tütüncülüğü, İstihbarat Bülteni, 6 (102), 1938, 1231-1235; Özden Senem Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli, 2012; Özgür Kocaeli gazetesi, Türkyolu-Bizimşehir gazetesi, Türk Yolu gazetesi.

Özden Senem EROL