Sıbyan Mektebi, Zukûr Mektebi, İnâs Mektebi, Muhtelit Mektebi, Millet Mektebi, İlk Mektep

Tavşancıl, Kocaeli yarımadasının en eski Türk yerleşimlerinden biridir. Bu nedenle de Osmanlı Devleti’nin ilk eğitim ve öğretim kurumlarının örneklerini eski dönemlerden itibaren beldede görmek mümkün olmaktadır. Bunları tarih sırasına göre şöyle sıralayabiliriz.

Tavşancıl Sıbyan Mektebi (1834-1902)

Osmanlı Devleti’nde ilkokul düzeyinde en eski eğitim ve öğretim kurumları sıbyan mektepleriydi. Bu okulların belli bir yönetmeliği veya devletçe hazırlanmış belirli bir programları yoktu. Sıbyan mekteplerinde eğitimin amacı bir çocuğa okuma yazma öğretmek, İslam dininin kurallarını ve Kur’an’ı belletmekti. 5-9 yaşları arasındaki kız-erkek öğrencilerin birlikte devam ettikleri bu okullarda, öğretimin esası genel olarak ezbere dayanıyordu. Bireysel eğitimin öne çıktığı sıbyan mekteplerinde okutulan dersler; Elifba, Kur’an, İlm-i hal, Tecvid, Türkçe ahlak risaleleri, Türkçe, Hat (yazı) idi.

Tavşancıl’da ilkokul düzeyinde eğitim diğer köy yerleşimlerinde olduğu gibi, uzun süre köy imamları tarafından bugünkü Sultan Hamit Camii’nde yerinde olan banisi ve vakfı belli olmayan “Eski Camii”de yürütülmüştür.

Eski Camii’den bağımsız ilk mektep binası da 1889 tarihinde yine bu camiye bitişik bir sınıf ve bir öğretmen odası olarak taş yığma üzerine ahşap bina şekilde inşa edilmiştir. Bina formu görünüş olarak herhangi bir Tavşancıl evinden farklı değildir. Ahmet Mithat Efendi Sayyadâne-i Bir Cevelân adlı eserinde bu mektep binasını, köydeki tedris ve maarif seviyesini şöyle tarif etmiştir; “…Tavşancıl’da mutlaka bir mektep bulunduğunu düşünmekle birlikte, bunun intizam derecesini sordum pek övdüler. Mektebi yeniden (1889) genişleterek inşa etmiş olduklarını da haber verdiler. Artık bendeki sevince nihayet mi olur? Hele şimdiden haber vereyim ki, ertesi gün beni beygirle Çerkeşli Köyü’ne kadar götürmüş olan Eşref Ağa’yı bir yazılı kâğıt okurken gördüm. Ağa unvanlı adamın bu kadar okuması artık, bu köydeki efendilerin maarif sevilerini mukayeseye vesile olur (…) Yeni yaptıkları mektep binasını Eşref Ağa gösterdi. Buna kimlerin ne yolla yardım ve himmet eylediklerini anlattı ki çoğunu tanıdığım anılan bu zevatın, kendi istekleri ile etmiş oldukları şu yardımları ilan etmekten hoşlanmayacaklarını bildiğim için ben de açıklamamayı tercih eyledim.”

Bu bilgilere göre 1889’da inşa edilen mektep binası öncesinde de muhtemelen aynı yerde bir sıbyan mektebi binası olduğu anlaşılıyor. Nitekim tarafımdan Tavşancıl Mezarlığı’nda tespit edilen bir mezar taşında “Tavşancıl Karyesi, Sıbyan Muallimi Ahmet Efendi (ö.1837) bilgisi bu yargımızı doğrulamaktadır. Yine 1845 tarihli Tavşancıl Temettuat Defteri’nde, Muallim-i Sıbyan Mehmet Emin Efendi’nin vergiden muaf 8 dönüm bağ kaydı bulunmaktadır. Tavşancıl İlkokulu’nun 1962 yılında müdürlüğünü yapmış olan Hoca İzzet Efendi’nin oğlu Muallim Mehmet (Günel)’in hususi evrakı arasında yer alan bir notta, Tavşancıl Sıbyan Mektebi muallimleri hakkında şu bilgi yer almaktadır:

“Tavşancıl Sıbyan Mektebi Mübaşirliğini yapan (Kayıtlarını tutan) Hafız Ahmet Efendi’den (1876-1962) (Yozgatlıoğlu) derlediğim bilgilere göre sıbyan mektebi muallimleri: “1824-1834 /Ahmet Efendi (Ö.1837), 18341885 Hoca Mehmet Emin Efendi (Hafız Rıza Akyol’un dedesi), 1885-1890 Nail Efendi (Hoca Mehmet Emin Efendi’nin oğlu-vekaleten), 1890-1894 Nail Efendi (Asaleten), 1894-1902 Hoca İzzet Efendi’dir (Günel).”

Tavşancıl Zükûr Mektebi/ Tavşancıl Erkek İlkokulu (1902-1926)

Sıbyan mektebi binası 1902 yılında Tavşancıl İnas Mektebi İptidaiyesi’ne (kız ilkokuluna) dönüştürülünce Karaburun mevkiinde Heybeli’nin evi bağış olarak Tavşancıl Zukûr (erkek ilkokuluna) dönüştürülmüştür. Bu mektep 18 yıl erkek ilkokulu olarak hizmet vermiş, 1926 yılında Kocaeli vilayetinin ilk muhtelit (karma ilkokul) mekteplerinden biri olmuştur. Ancak bina 1 Mart 1928 tarihinde çıkan bir yangınla tamamen yanmıştır. Boş arsasına 1974’te ilkokul lojmanı yapılmıştır. Günümüzde ise aynı yerde Dilovası ilçesi müftülüğü yer almaktadır.

1902-1923 arasında Tavşancıl Zukûr Mektebi’nde öğretim, Devre-i Ula (2), Devre-i Muvasıta (2), Devre-i Âliye (2) olmak üzere altı yıldır. 1923’te öğretim 5 yıla indirilmiştir. Gerek Zükûr İptidaisi gerekse İnâs İptidaisi’nde yeni usul dersler okulmuş ve bu dersler Dârülmuallimin (erkek öğretmen ve Dârülmuallimat (kız öğretmen) mekteplerinden mezun muallim ve muallimeler tarafından anlatılmıştır. Okutulan dersler: Yeni usul Elifba, Kuranı Kerim, Tecvid, Ahlaka Müteallik Resail (ahlaka dair risaleler), İlm-i hal, Yazı talimi, Fenni Hesap, Tarihi Osmani, Coğrafya, Sarf-ı Nahif (dilbilgisi), Malumat-ı Nafia’dır (faydalı bilgilerdir).

Binanın birinci katında bir oda öğretmenler için ayrılmıştı. İkinci katta beş derslik (sınıf) yer alıyordu. Bazen bu sınıflar yeterli olmaz “ihtiyat sınıfı” adı altında hemen her sınıfta yere oturarak ders dinleyen öğrenciler bulunurdu. Bazı yıllarda sınıflarda öğrenci sayısı 10’u geçmezdi. Tavşancıl’ın 1200 nüfusuna göre bu talebe sayısı tabii ki azdı. Zükûr Mektebi tüm erkek talebeler için mecbur olmasına rağmen talebelik yaşı gelmiş çocuklar çeşitli sebeplerden mektebe devam edemezdi. Bunların sayısı çoğu zaman mektebe devam etmesi gereken talebelerin%50’sini bulurdu. Mektebin girişinde kapının üzerinde siyah zemin üzerine yaldız sarısıyla “Tavşancıl Zükûr Mektebi” tabelası yer alıyordu. Mektebe günlük elbiselerle devam edilir, öğretim her sabah üç kere tekrar edilen “Padişahım çok yaşa” sözü ile başlardı.

1902-1918 yılları arasında zukûr mektebinin muallimi Hoca İzzet Efendi’dir (Günel). 1918 yılında Zükûr Mektebi muallimleri; Şükrü (Kaya) Bey, Rıfat Hoca, Lütfi Turgut, Abdullah Efendi’dir (din bilgisi ve hüsnü hat muallimi). 1923 yılı sonbaharında Tavşancıl Zükûr Mektebi bir vekil öğretmen ile öğretim yılına başlamıştır. 20 Aralık 1923 tarihli Karagöz gazetesinin okuyucu köşesinde Tavşancıldan yazılan bir haberde; “…Köyümüze tayin edilen muallim ve muallimelerin yüzlerini henüz göremedik. Çocuklarımız sokaklarda topaç çeviriyor”denilerek resmi makamlardan yardım istenmektedir.

Tavşancıl İnâs Mektebi İptidaisi/Tavşancıl Kız İlkokulu (1902-1926)

Tavşancıl Sıbyan Mektebi binasında 1902 yılında kız ilkokulu hizmet vermeye başlamıştır. Tavşancıl İnas (kızlar) Mektebi, isminden de anlaşılacağı gibi sadece Kız öğrencilerin gittiği bir mektepti. İki katlı olan binada bir sınıf, bir öğretmenler odası bulunuyordu. Önceleri yere oturarak eğitim gören öğrenciler daha sonra sıralar üzerinde eğitim görmeye başladılar. 1902-1923 tarihleri arasında okula gündelik giysilerle gidilirken 1923 sonrası önlük uygulamasına geçilmiştir. 1911-1915 tarihlerinde eğitim-öğretim her gün kıraat dersi (Kuran) okuyarak başlardı. Bunun haricinde tarih, coğrafya, hesap, hendese, sarf-ı nahif (dil bilgisi), Hüsnü Hat (güzel yazı) ve Osmanlıca okuma dersleri yapılırdı.

Tavşancıl İnas Mektebi’nin ilk muallimesi (1902) Nigâr Hanım’dı. Nigâr Hanım Tavşancıllı Kasap Mehmet’in (Peker) halasıdır. 1915’te Fethiye Hanım, 1923’de de Hediye Hanım, adı geçen okulda muallime görevinde bulunmuşlardır. 1915 yılında okulda başarıları ile öne çıkan talebeler, Fatma Hanım (Tavşancıl Kuzat-Erkek Mektebi Muallimi İzzet Efendi’nin kızı), Faika (Civelek) Hanım, Paluze (Dinçer) Hanım, Hidayet (Ören) Hanım, Nesime (Şan) Hanım’dır.

Tavşancıl Muhtelit (Karma) Mektebi (1926)

1926 yılında Türkiye genelinde kız ilkokulu, erkek ilkokulu uygulamasına son verilmiş tüm okullar muhtelit (karma mektebe) dönüştürülmüştür. Tavşancıl Muhtelit Mektebi de Kocaeli bölgesinin en eski karma mekteplerinden biridir. Heybeli’nin zükûr mektebine dönüştürülen iki katlı ahşap binasında öğretime devam etmiştir.

Tavşancıl Millet Mektebi (Tavşancıl Harfler Kursu) 1928-1929

1 Kasım 1928’de yeni harflere geçilmesinden sonra ülke genelinde okul çağını geçmiş tüm vatandaşları kapsayan “Millet mektepleri” açılmıştır. Tavşancıl’da da bu amaçla cami önü eski sıbyan mektebi binasında “Harfler Kursu” açılmıştır. Kurs öğretmeni aynı zamanda Tavşancıl İlk Mektebi’nde muallim olan Şükrü Kaya’dır. Çok sayıda Tavşancıllı bu kurstan diploma almıştır.

Muhtelit Mektebi 1 Mart 1928 tarihinde yandıktan sonra, 1928-1931 yılları arasında eğitim-öğretim faaliyetleri, eski sıbyan mektebi binasında zor şartlar altında yürütülmüştür. 1931 yılında Kocaeli Valisi Eşref Bey’in öncülüğünde, Tavşancıl halkının 500 lira, valiliğin de 500 lira katılımı ile toplam 1000 lira maliyetle Tavşancıl İlk Mektep binası, yığma tuğla, 5 derslik 1 öğretmen odası olmak üzere 1,5 kat olarak inşa edilmiştir. Mektebin açılışı Kocaeli Valisi Eşref Bey tarafından yapılmıştır.

Altmış sekiz yılda binlerce mezun veren Tavşancıl İlk Mektebi Kocaeli bölgesinde Cumhuriyet Döneminde inşa edilen ilk köy ilkokuludur. Mimari olarak eğitim alanında erken Cumhuriyet Dönemi örneklerindendir. Yıllar sonra pek çok köy enstitüsü benzer mimari tarzda inşa edilecektir. Ne yazık ki bu bina korunamamış 1999 depremi sonrası öğretime ara vermiş, 2008’de yıktırılarak yerine Dilovası Kaymakamlık Lojmanı inşa edilmiştir.

KAYNAKÇA

Ahmet Mithat, Sayyadane Bir Cevelan, (haz. Sami Önal) İletişim Yayınları, İstanbul 2001; Bayram Kodaman, II. Abdülhamit Dönemi Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991 Ankara; Gülfettin Çelik, 16.-19. Yüzyıllarda Gebze-Sosyo Ekonomik Bir İnceleme, Gebze Belediyesi Kültür Yayını, 2003 Gebze; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), Milli Eğitim Bakanlığı Yayını,1991 İstanbul; Karagöz,Kârilerimizin sütunu, Numara:1644, s. 4, 11 Cemazievvel, 1342/20 Aralık 1923 İstanbul; İsmail Kara-Ali Birinci, Mahalle Mektebi Hatıraları, Kitapevi Yayınları,1997 İstanbul; Osmanlı Arşivlerine göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, N. 134, 2014 İstanbul; Altan Eserpek, “Türk Köyünde (Tavşancıl) Formel Eğitime Yönelik Tutumlar”, AÜ.EBFD, C. 9, S. 1, 1976 Ankara; Atıfet Baydar (D.1320/1904) ile 26 Temmuz 1991 tarihinde Tavşancıl’da yapılan röportaj; Ali Rodoslu (D.1327/1911) 31 Temmuz 1991 tarihinde Tavşancıl’da yapılan röportaj; Fatma Özel (D.1325/1909) ile 25 Ocak 1991 tarihinde Tavşancıl’da yapılan röportaj; Hüseyin Sümer (D.1328/1912) 26 Temmuz 1991 tarihinde Tavşancıl’da yapılan röportaj; Muallim Mehmet’in (Günel) 1962 yılına ait hususi evrakı, Turgut Özel Arşivi; 1845 Tarihli Tavşancıl Temettuat Defteri, Arşivler Genel Müdürlüğü Temettuat Defterleri, N. 1307.

Turgut ÖZEL