Dilovası’na Bağlı Bir Mahalle

Kocaeli ilinin, Dilovası ilçesine bağlı, konumu itibariyle Ankara-İstanbul karayolu (E-5 ve otoban) ve körfeze bakan tepeler üzerinde kurulu bulunan Tavşancıl, Gebze’ye 12 km, İzmit’e 33 km, İstanbul’a 60 km uzaklıktadır. Doğusunda Hereke, batısında Diliskelesi, kuzeyinde Çerkeşli köyü, güneyinde Marmara Denizi vardır. 1836 yılında İzmit’i ziyaret eden II. Mahmut’un kente Kartal, Gebze, Tavşancıl’ı birbirine bağlayan yeni İstanbul-İzmit karayolundan geldiğinden bahsedilmektedir.

İklim geçişleri gözlenen Kocaeli’nin içinde yer alan Tavşancıl’da daha çok Akdeniz ikliminin özellikleri ve bitki örtüsüne rastlanmaktadır. Bölgede meyve, sebze, zeytincilik hâkimdir. Bölgede zeytin, kiraz, bağ ve meyvecilik ekimi ekseriyetle karışık olarak yapılır. Jeolojik yapı ve iklim durumu topraklarda fazla miktarda alkali olan potasyum birikmesine neden olmaktadır. Düz alanların kullanımı özellikle meyveciliğe, bağcılığa, zeytinliğe, ağaçlı tarıma elverişlidir. Yeraltı suları yönünden şanslıdır. Her evde bir kuyu suyu mevcuttur. Arazinin büyük bir bölümü kaya nitelikli Kapaklı ve Şemsettin Formasyonları ile örtülmüştür. Tavşancıl, şah kartal anlamına gelir. Roma Bizans döneminde önemli bir yerleşim birimi olup Selçuklular zamanında, Bizanslılarla sınır oluşturmaktaydı.

Daha sonra Osmanlılara katılan bu küçük yerleşim birimi 15.yüzyılda Kocaeli Sancağı’na bağlandı.

1871 yılında tren istasyonunun açılmasıyla Tavşancıl’dan İstanbul’a demir yolu bağlantısı kurulmuştur. Tavşancıl, sahile kıyısı bulunması dolayısıyla, deniz yoluyla da o zamanın başkenti olan İstanbul’a bağlanmaktaydı. O dönemde köyde önemli sayıda gemi kaptanı, tayfası ve kalafatçı bulunmaktadır. Kurtuluş Savaşı’nın en önemli simalarından biri olan ve İzmit bölgesinde milli mücadeleyi örgütleyen Yahya Kaptan’da Tavşancıllıdır ve mezarı da yine Tavşancıl’da bulunmaktadır.

Geçmiş yıllarda önemli ölçüde ziraat yapıldığı bilinmektedir. Özelikle Çavuş Üzümü saraya buradan gönderilmektedir. Tavşancıl, sahilde ve yamaçta olmak üzere iki bölümden oluşmuştur. Merkez Tavşancıl yamaçtadır. Yağ üretimi merkezi (masara), fırın, berber, kahvehane ve diğer dükkânlar burada bulunmaktadır.

Asıl Tavşancıl’da (Merkez) 19. yüzyıldan kalma tescilli, ahşap ve kâgir yapılar bulunmaktadır. Aşağı Tavşancıl’dan ise; demiryolu ve D100 karayolu geçmektedir.

Tavşancıl halkı 1960’lı yıllara kadar tarıma dayalı bir ekonomiye bağlı kalmıştır. Zeytin üretimine bağlı olarak beldede eskiden iki adet yağhanenin hizmet verdiği bilinmektedir.

Tavşancıl bölgesi oldukça sakin ve yoğunluklu olarak Manav kökenli nüfusun yaşadığı, son dönemlerde ise Karadeniz bölgesi ve Bilecik’ten gelenlerin ikamet ettiği bir yerdir. Dilovası’na oranla sanayi tesislerine olan uzaklığı ve denize olan hakim konumu Tavşancıl’ı ikamet etmek için rağbet edilen bir bölge haline getirmiş olmakla birlikte bugün bu özelliğini kaybetmeye başlamıştır. 2008 yılına kadar belde belediyesi olan Tavşancıl’da, ticari imkânlar sınırlı olup; halk, alışverişini mahalledeki birkaç esnaf ve çoğunlukla Hereke’den yapmaktadır. 21 Aralık 1987 tarihindeki kararla belediye statüsü alarak beldeye dönüşmüştür. 2008 yılının Temmuz ayına kadar Gebze ilçesine bağlı olan Tavşancıl Şubat 2008’deki kararnameyle ilçe olmasına karar verilen Dilovası’na bağlanmıştır.

Tavşancıl Bölgesi Önemli Yapılar Anıt Eserler

Tavşancıl’da üç tescilli anıt eser bulunmaktadır: Tavşancıl Camii, Tavşancıl gar ana binası ile bu binaya bitişik şef ofisi ve lojmandan oluşan istasyon binası ve Yahya Kaptan anıt mezarı.

Tavşancıl beldesi İstanbul II No’lu Kültür Varlıklarını koruma kurulunun 17/05/1994 tarih ve 3465 sayılı kararı ile “kentsel sit alanı” ilan edilmiştir. Beldede ayrıca 03/05/1994 tarih ve 3454 sayılı kararla İstanbul II No’lu Kültür Varlıklarını koruma kurulunca “doğal sit alanı” olarak tescil edilen doğal sit alanı bulunmaktadır. TavşancılPoyraz mevkiinde ise temel seviyesinde kilise kalıntıları bulunmuştur. Bu sebeple alan 28/06/2001 tarih ve 8450 sayılı Bursa Kültür Varlıklarını koruma kurulunca arkeolojik sit alanı olarak ilan edilmiştir.

Camiler

Seyid Hacı Veliüddin Ağa Camii-Tavşancıl Çarşı Camii

Cami halk arasında Tavşancıl Çarşı Camii olarak bilinmesine rağmen gerçek adı Seyid Hacı Veliüddin Ağa Camii’dir. II. Mahmut döneminde 1817’de dikdörtgen planlı olarak inşa edilmiştir. Bölgesinin ve

II. Mahmut döneminin genel karakterini yansıtması açısından önemli bir tarihi eserdir.

Seyid Hacı Veliüddin Ağa Camii /Tavşancıl Çarşı Camii 132 metrekarelik kullanım alanına sahiptir. Ahşap oturtma çatılı, minaresi çatıdan çıkma taş oluşma bir yapıdır. Camii iki odacıklı bodrum kat, zemin kat ve kadınlar mahfilini oluşturan asma kattan meydana gelmektedir. Bodrum kat; kazan dairesi, malzeme odası ve arşiv olarak görev yapmaktadır. Tavşancıl’ın Merkez Camii niteliğindeki bu cami çarşı içinde yer almaktadır. Minberi bulunmadığı için sadece vakit namazlarının eda edilmesinde kullanılmıştır. 1818 tarihindeki onarım sırasında binaya çeşitli ağaç işlemeler ve asma katı destekleyen ağaç sütunlar ilave edilmiştir. Caminin minaresi sağ taraftadır ve tek şerefelidir.

17 Ağustos 1999 depreminde Dilovası Tavşancıl’da bulunan tarihi cami hasar görmüş ve kullanılamaz hale gelmiştir. Bu haliyle ibadete de kapalı olan caminin yeniden ibadete açılabilmesi için restorasyonu yapılmıştır. Bu, aynı zamanda inşa edildiğinden beri (196 yıldır) camide yapılan ilk restorasyon çalışmasıdır.

Sultan Hamid Camii

Halk arasında “Aşağı Camii” diye adlandırılan bu cami, Tavşancıl beldesinin en eski camilerinden biridir. Yüzyıllardan beri cemaatin cuma ve bayram namazlarını kıldığı caminin kuruluş tarihi bilinmemektedir.

Sultan 2. Abdülhamit’in mali katkılarıyla, eski ahşap cami, minaresi yerinde bırakılarak, yerine bugün ibadet edilen kâgir cami yaptırılmıştır. 1973 yılında büyük ölçüde bir onarım gören camiye, beton kirişlerle desteklenen ve klasik Osmanlı motifleriyle süslenen bir de kubbe ilave edilmiştir.

XX. yüzyılın ilk yıllarında harap olan bu caminin tadilatı, Sultan II. Abdülhamid’e verilen bir dilekçe ile istenmiş, bunun üzerine Sultan II. Abdülhamid mali desteği sağlamış ve cami yenilenmiştir. Bu tadilat çalışması esnasında eski caminin kitabesi korunamamıştır. Sultan II. Abdülhamid’in yeniden yaptırdığı bu cami, minaresi dışında tamamen yenilenmiştir. Bu bakımdan da özelliğini kaybetmemiştir. Bugünkü cami kare planlı olup, üzeri kubbe ile örtülmüştür. Caminin eski ahşap minaresi ile asma kattaki 1901 tarihine ait perdeleri de korunmuştur. Minberi yapıldığı devrin özelliklerini yansıtmaktadır. Mihrabın bezemesini padişahın Yıldız Sarayı’ndan gönderdiği İtalyan ressam yapmıştır. Bunların yanı sıra cami içerisindeki yazı levhaları da orijinaldir. Bu cami Kurtuluş Savaşı esnasında bazı trajik olaylara sahne olmuştur. 15 Ekim 1920’de Tavşancıl’ı işgal eden Yunanlılar ilçenin ileri gelen ve eli silah tutan erkeklerini burada toplayarak işkence yapmışlardır.

Yalı Camii

Tavşancıl’ın Yalı Mahallesi’nde inşa edilen bu caminin kim tarafından, hangi tarihte yaptırıldığı bilinmemektedir. 20. yüzyılın başlarında bakımsızlıktan yıkılmıştır.

Tavşancıl Tren İstasyonu Tavşancıl İstasyon Binası:

Tavşancıl tren istasyonunun da üzerinde bulunduğu İzmit -Gebze demiryolu hattı 1873 yılında açılmış olup, bu bölgede yer alan tren istasyonlarının Almanlar tarafından yapılmış olduğu bilinmektedir. İstasyon neo-klasik üsluptadır. Binalar özellikle taş gabarisindeki mimari ve sanatsal unsurlar ile dönem özelliklerini yansıtmakta olup, 1908-1920 yılları arası Almanlar tarafından İtalyan taş ustalarına yaptırılmıştır. Yapı, gar ana binası, bu binaya bitişik şef ofisi ve lojmandan oluşmaktadır. Bu yapılardan gar ana binasının, zemin kat+1. kat ve birinci katın lojman olarak kullanıldığı, diğer yapıların ise tek katlı olarak inşa edildiği tespit edilmiştir. İstanbul II nolu K.T.V.K.K. nın 03.03.1992 tarih ve 2816 sayılı kararı ile tescil edilmiştir.

Çeşmeler

Kurşuncubaşı Hacı Hüseyin Çeşmesi / Tavşancıl Çeşmesi

Tavşancıl’ın eski çeşmelerinden birisi olan Kurşuncubaşı Hacı Hüseyin Çeşmesi’nin 1990’lı yıllarda yol genişletme çalışmaları sırasında ortadan kaldırıldığı biliniyor. İki çeşmesi bulunan tarihi yapının tam ortasında ise kitabesi bulunuyordu. Osmanlı’nın son dönemlerinde yaptırıldığı düşünülen çeşme bugün ayakta değildir.

Tavşancıl’da Bulunan Çeşmeler

Çatalçeşme, Çarşı Çeşmesi, Hamam Çeşmesi, Hallaçdere Çeşmesi, Sümbüllü Çeşme, Şakir Çeşmesi.

Tavşancıl Kilise Kalıntısı Arkeolojik Sit Alanı

Tavşancıl beldesi batısında zeytinliklerle kaplı bir sahada kaçak kazı ihbarı sonucu İzmit Müze Müdürlüğü rapörtörlerinin tespit ettiği temel seviyesinde kilise ve müştemilatı kalıntıları yer almaktadır. Bilimsel kazı ve araştırmalar yapılarak ortaya çıkarılması gereken kalıntılar yapılaşma tehdidi altında değildir. Müze tarafından yalnızca temel seviyesi görülen kalıntılar tekrar toprak ile kapatılması nedeni ile açıkta değildir.

Tavşancıl Osmanlı Evleri

Tavşancıl Mahallesi Kentsel Sit ve Doğal Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım Alanı içinde yer alan tescilli yapılarla ilgili olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dilovası Belediyesi’nin birlikte yürüttüğü çalışma kapsamında, Kocaeli Dilovası Tavşancıl Mahallesi’ndeki, 700 yıllık geçmişe sahip toplam 67 evin restorasyon çalışmaları yapılacaktır. 21 tescilli, 46 tescilsiz binanın restorasyon çalışması protokole bağlanmış, 20 yapının ise rölove ve restorasyon projeleri oluşturulmuştur. Osmanlı döneminin izlerini ve yapı özelliklerini taşıyan evler Tavşancıl bölgesinin simge yapıları olarak geçmişe ışık tutmaktadır.

Kurtuluş Savaşı’nın kahramanlarından Yahya Kaptan’ın evi ve karargâh olarak kullandığı yapılar restore edilerek müzeye çevrilecektir.

KAYNAKÇA

T. Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Kültür Yayınları. 2011; M. Badem, (2021, 09 15), Dünya Camileri, http://dunyacamileri.blogspot.com/2010/08/sultan-hamit-camisi.html adresinden alınmıştır; C. Bahadır, (2021, 09 16), Gebze’nin Tarihi Eserleri, https:// docplayer.biz.tr/15839659-Gebze-nin-tarihi-eserleri-camiler.html adresinden alınmıştır; M. E. Can, (2021, 09 17), Özgür Kocaeli, https:// tore-edilecek adresinden alınmıştır; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, (2021, 09 17), https://www.kocaeli.bel.tr/tr/main/pages/dilovasi/221 adresinden alınmıştır; Ş. Oktay, (2021, 09 18), Arkeolojik Haber, https://www.arkeolojikhaber.com/haber-yahya-kaptanin-kocaelideki-evi-muzeye-yapilacak-28595/ adresinden alınmıştır; M. Özbayrak, (2021, 09 16), Tavşancıl, http://tavsancil.blogspot.com/ adresinden alınmıştır; A. Özcan, (1990), “II. Mahmut’un Yurtiçi Gezileri”, X. Türk Tarih Kongresi, IV, s. 1599-1605, Ankara: Türk Tarih Kurumu Tarihi Yapılar, (2021, 09 15); T.C. Dilovası Kaymakamlığı: http:// www.dilovasi.gov.tr/tavsancil-eski-tarihi-evler adresinden alınmıştır;C. Taşkıran, Atatürk Ansiklopedisi, 2021, https://ataturkansiklopedisi. gov.tr/bilgi/yahya-kaptan-1891-1920/ adresinden alınmıştır; Tavşancıl Kilise Kalıntısı Arkeolojik Sit Alanı, (2021, 09 16), Türkiye Kültür Portalı: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/tavsancil-kilise-kalintisi-arkeolojik-sit-alani adresinden alınmıştır; TRT Haber, (2021, 09 16), https://www.trthaber. com/haber/kultur-sanat/yahya-kaptanin-evi-muze-olacak-575219. html adresinden alınmıştır; Türkiye Kültür Portalı. (2021, 09 16), https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/ tavsancil-stasyon-binasi adresinden alınmıştır.

Ceyhun KONAK