Osmanlı Dönemi ile İlgili Tarihi Şikâyet Defterlerinde İzmit

Osmanlı Devleti’ne Ortadoğu imparatorlukları ve Türk-Moğol devlet anlayışından tevarüs eden adalet anlayışının neticesinde toplum, şikâyetlerini devletin en üst adalet organı olan Divan-ı Hümayun’a ve adaleti yürütmekle yükümlü olan padişaha doğrudan ulaştırabilirdi. Halk padişaha şikâyetlerini ne kadar doğrudan ulaştırabilirse hükümdar o kadar adil sayılırdı. Bu minvalde Osmanlı toplumu şikâyetlerini padişah ve Divan-ı Hümayun’a yazılı ve sözlü olarak iletmiştir. Osmanlı bürokrasisi kuruluş yıllarından itibaren Divan-ı Hümayun’da alınan kararları, hükme bağlanan konuları kayıt altına almaya başlamıştır. Bu kayıtların kaybolmasının önüne geçmek, idari süreci takip edebilmek amacıyla kayıtlar defterlere aktarılmıştır. Halkın şikâyetlerinin Divan-ı Hümayun’a ulaştığının ve çözüm yollarının arandığına dair en somut kayıtları XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Mühimme Defterlerinde buluruz. Osmanlı devlet yapısının evrimi, bürokrasinin gittikçe profesyonelleşmesi ile birlikte çok farklı kayıt türlerini ihtiva eden Mühimme Defterlerinden toplumun şikâyetlerine dair olan kayıtlar 1649 yılından itibaren ayrı defterlere kaydedilmeye başlamıştır. Genel olarak Şikâyet Defterleri olarak tanımlanan bu defter serisinden Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi’nde 251 defter bulunmaktadır. XVIII. yüzyıldan itibaren Osmanlı toplum yapısında yaşanan yozlaşma ve toplumsal adaletsizliklerin artması; bürokraside yaşanan profesyonelleşmenin devam etmesi, ilk dönem Şikâyet Defterlerinin farklı bölgeler ve şehirlere ait kayıtları ihtiva etmesinden dolayı dava takibinde karşılaşılan zorluklar yeni bir düzenleme ihtiyacını doğurmuştur. 1742 yılında dönemin reisülküttabı Ragıp Efendi’nin önerileri doğrultusunda şikâyetler bölgesel olarak kaydedilmeye başlanmıştır. Bu yeni düzenlemenin neticesinde eyaletlere göre taksim edilen Şikâyet Ahkâm Defteri serileri ortaya çıkmıştır. Osmanlılar bu defterlerdeki kayıtları “kuyûd-ı ahkâmü’ş-şikâyat” olarak adlandırmışlardır. İzmit şehrine ait şikâyet kayıtları arşivde Ahkâm Defterleri’nin Anadolu eyaletine ait kısmında bulunmaktadır.

Osmanlı dönemi şehir tarihçiliğinin sosyal hayata dair en önemli kaynak grubunu oluşturan Kadı Sicilleri İzmit şehri için H. 1220/1805-1806 yılından itibaren başlamaktadır. Bu nedenle İzmit şehrinin H. 1220 öncesi dönemi için ve özellikle 1742-1805 arasındaki sosyo-ekonomik hayatı, idari yapısı, vakıfları ve yaşanan toplumsal problemleri gibi konularda Şikâyet Ahkâm Defterleri’nde yer alan kayıtlar özel bir öneme sahiptir. Bu kayıtlar kısmen de olsa şehre ait kadı sicillerinin eksikliğini kapatılabilecektir. Şikâyet Ahkâm Defterleri’nin Anadolu eyaletine ait olan ilk altı defterinde yapılan bir taramada İzmit’e dair 149 hüküm bulunduğu görülmüştür. H. 1155-1157 yılları arasını kapsayan bu hükümlerde İzmit kadısı, Tahta serdarı, iskele eminleri gibi devlet görevlilerinin toplum ile ilişkileri ve yaşadıkları sorunlar; adalet sistemindeki yozlaşmanın İzmit’e yansımaları yer almaktadır. Bunun yanı sıra Safevi Devleti’nin son temsilcilerinden olup Osmanlı Devleti’ne sığınan Şehzade Safi’nin İzmit’te ikametine ve halkın onu ağırlamak için yaptığı masrafların yükünden kurtulmak istemesi de bu defter serisine yansıyan olgulardandır. Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki ilişkiler; İzmit’teki faaliyet gösteren vakıflar ve işleyişi; eşkıyalık, alacak-verecek davalarına dair problemlere dair kayıtlara yine bu defterlerde rastlanmaktadır.

7 numaralı Şikâyet Ahkâm Defteri’nde ise İzmit’i ilgilendiren yirmi hüküm bulunmaktadır. Bu hükümlerde önceki defterlerdeki kayıtlara paraleldir. Vakıflar, alacak verecek sorunları, kadınlara ait dava kayıtları, vasilik problemleri, mera anlaşmazlıkları bu defterlerde yer alır. Toplum hayatında kadınların oynadığı role dair önemli ipuçları vardır. Örneğin İzmit’e bağlı Kazıklı köyündeki Fatma Hatun mülk değirmene gelen suya zımmi Palas’ın müdahalesinden rahatsız iken Saraylı köyünden Rabia Hatun mülk hamamına gelen akan suya müdahale eden “mütegallibe ve eşirradan” İskenderoğlu Mehmed’in müdahalesinden rahatsızdır. [A.DVNSAHK 7: s.10/h.30; s.145/h.488]. İzmit’e bağlı Asar köyündeki halk ise Kul kethüdası İskelesi civarındaki meralarına dair sorunlarını merkeze aksettirirler. İzmit halkının kentli bilincine sahip olduğunu gösteren bir olayda şehir halkının mahkemede bilâ-berat görev yapan Başkatip Molla Abdurrahman’a yönelik şikayetleridir.

Anadolu Ahkâm Defterleri’nde 1742-1805 arasındaki döneme ait 134 defter bulunmaktadır. İlk altı defterde İzmit’e dair yer alan hükümlerin ortalaması yirmi birdir. Yedi numaralı defterde yirmi, sekiz numaralı defterde ise yirmi sekiz kayıt bulunmaktadır. Bu ortalamadan hareketle 134 defterde İzmit’e dair her defterde yaklaşık olarak yirmi kayıt bulunduğunu kabul edersek toplamda 2.680 kayıt bulunacaktır. Bu kayıtlardan hareketle 1742-1805 arasındaki yıllar için İzmit şehrinin yaşadığı sosyo-ekonomik değişim, şehre merkezi yapının çözülüşünün yansımaları, şehirde ve taşrasında kadınların oynadığı rol gibi çok farklı konularda yorumda bulunulabilecektir. 1805 sonrasında ise yerelde çözülemeyen sorunlar ve boyutları tespit edilebilecektir.

KAYNAKÇA

BOA. A.DVNS.AHK. 1-8; Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Haz. İskender Türe-Salim Kaynar, İstanbul 2017; Alper Başer, “1 Numaralı Özi Silistre Ahkâm Defteri’nde Eflak ve Bogdan’a Dair Kayıtlar”, I. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırma Kongresi Bildiriler Kitabı, ed. Hasan Kara, Denizli 2015, s. 149-158; Alper Başer, “Doğu Avrupa ve Balkan Tarihi Araştırmaları İçin Kıymetli Bir Kaynak: Şikâyet Ahkâm Defterleri”, Üçüncü Uluslararası Doğu Avrupa Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı CİEES 2019, Sakarya 2019, s.83-99, Merve Çakır, Osmanlı Şehir Tarihinin Kaynakları: İzmit Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006; Feridun Emecen, “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Şikâyet”, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet ve Toplum, İstanbul 2011, s. 111-157; Ramazan Günay, “Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2013/1, S. 7, s. 9-29; Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara 1976; Mustafa Öztürk, “Osmanlı Devleti’nde Arzuhallerin Devlet-Halk İlişkileri ve Medeniyet Tarihi Bakımından Önemi”, XVII. Türk Tarih Kongresi IV. Cilt I. Kısım, (Ankara, 15-17 Eylül 2014), Ankara 2018, s. 211-229; Nahide Şimşir, “Ahkâm Defterlerinin Tarihi Kıymeti ve 107 No’lu Anadolu Ahkâm Defteri’nde İzmir ile İlgili Hükümler”, Tarih İncelemeleri Dergisi,S. IX, 1994, s. 357-390.

Alper BAŞER