Türk İstiklal Harbinde Kocaeli Şehitleri

Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra Osmanlı Erkan-ı Harbiye Riyasetinin (Genelkurmay) hazırladığı barış dönemi kadrosuna göre ordu müfettişliklerinin teşkili gündeme gelince, İzmit ve civarı Birinci Ordu Kıt’aatı Müfettişliği mıntıkasına dahil edilmişti. Bu yeni düzenlemeye göre, XXV. (25.) Kolorduya İzmit’teki I. Tümen ile İstanbul’daki X. Kafkas Tümeninin bağlanması kararlaştırılmıştır. İstanbul, Çatalca, İzmit, Adapazarı, Bolu ve Zonguldak XXV. Kolordu mıntıkası olarak belirlenmiştir. İzmit’teki I. Tümen Komutanlığına atanan Erkan-ı Harp Kaymakamı Mustafa Asım Bey, 24 Eylül 1919’da İzmit’e gelip görevi devralmıştı. Ancak, Mustafa Asım Bey ilerleyen süreçte daha çok İstanbul hükûmetinin etkisinde kaldığından Mustafa Kemal Paşa ile doğrudan irtibata geçmekte hep tereddütlü davranmış; bu durum bir süre sonra onun Temsil Heyeti’nin gözünden düşmesine yol açmıştır.

Paris Barış Konferansı kararlarına istinaden itilaf devletlerinin desteği ile 15 Mayıs 1919’da İzmir’e çıkarılan Yunan işgal ordusu, Batı Anadolu’daki yerli Rum ve Ermenilerin de desteğini alarak işgal sahasını genişletmeye çalışmıştır. Diğer taraftan ülkenin stratejik noktalarını işgal eden İngilizler, Şubat 1920 tarihinde İzmit’e 300 kadar asker çıkararak şehrin önemli noktalarında denetimi ele geçirmişlerdi.

16 Mart 1920’de itilaf devletleri adına İngiliz İşgal Ordusu tarafından İstanbul işgal edilmiş; Harbiye Nezareti ve Mebusan Meclisi basılarak etkisiz hale getirilmiş, tutuklanan mebuslar ve aydınların bir kısmı Malta’ya sürgün edilmiştir. İstanbul’un işgalinin hemen ertesi günü körfez boyunca ilerleyerek İzmit önlerine gelen itilaf donanmasının İngiliz İşgal Komutanı bir beyanname yayımlayarak şehirdeki çok az sayıdaki Osmanlı askerinin (1. Tümen’e bağlı 70. Alay askerleri) İzmit’i derhal terk etmelerini ihtar etmiştir. Takip eden günlerde, özellikle de 6 Nisan 1920 (1336) tarihinde yaklaşık 48 parça gemiden oluşan İngiliz donanması İzmit Körfezine girerek hemen şehrin önlerine demirlemiş, gemiler şehre yönelttikleri toplarıyla İzmitlileri tehdit etmeye, psikolojik bir baskı altına almaya başlamıştır. İngiliz baskı ve tazyikiyle İzmit’i terk eden askerlerin önemli bir kısmı Sapanca Gölü’nün kuzey ve güneyinden Anadolu içlerine uzanan yollardan Geyve’ye ulaşarak Ali Fuat Paşa’nın emrine girmişler, bir kısmı da İstanbul’a geri dönmüştür.

TBMM hükumetine bağlı düzenli ordu birliklerinin teşekkülü sırasında kurulan bir teşkilat da Kocaeli Üss-i Bahri ve Müstahkem Mevki Kumandanlığı idi. 21/22 Ocak 1921’de kurulan Kocaeli Kumandanlığı / Grubunun başına Miralay Deli Halit Bey atanmıştır. Başlangıçta kolordu olarak düşünülmüş olan bu birlik, daha sonra fırka (tümen) kumandanlığı olarak bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. Bu birliğin personel ikmali de büyük ölçüde yerinden, yani bölge halkından temin edilmeye çalışılmıştır. Kocaeli Kumandanlığının, Kocaeli mutasarrıflığının güney kesimini denetim altına almak istemesi, Yunan ordusu ve çeteleriyle karşı karşıya kalıp mücadeleye atılmasına yol açmıştır. Kocaeli Grubunun ve yerel kuvayı milliyecilerin gayretiyle 24 Haziran 1921’de İzmit körfezine uzanan ova ve Gölcük yolu mıntıkası Yunan işgalinden tamamen temizlenmiştir. 27 Haziran 1921 tarihinden itibaren Bahçecik-Servetiye-Değirmendere müfrezeleri de ileri harekata geçmişler; Yunan ordusu ve onların destekçisi olan Rum ve Ermeni çeteleri Karamürsel istikametinde püskürtülmüştür.

Kocaeli mutasarrıflığına bağlı merkez ve kazalardan seferberlik çağrısına uyarak cepheye gönderilen askerlerin önemli kısmı Batı Cephesi Komutanlığına bağlı kolordu ve tümenlerde görevlendirilmişlerdir. Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri ile Eskişehir-Kütahya ve Sakarya Meydan Muharebesinde, Büyük Taarruz ve Takip Harekatında şehit düşen Kocaelili askerlere bakıldığında ağırlıklı olarak personelin yukarıda belirtilen cephelerde istihdam edildiği anlaşılmaktadır. Türk İstiklal Harbi öncesine ait en yakın nüfus istatistik bilgileri 1914 yılı Osmanlı idari taksimatına göre yapılan tespitlerdir. Buna göre Kocaeli mutasarrıflığı sınırları içinde bugünkü Sakarya vilayeti ile Yalova vilayetine bağlı olan İzmit körfezi civarı ve Bursa’nın İznik kazası yer alıyordu. Bu istatistiklere göre Kocaeli mutasarrıflığının 325.153 kişiden ibaret olan nüfusu içinde Müslümanlar nüfusun %70’ini oluşturmakta ve 226.859 kişi iken, Ortodoks Rumlar % 12’lik bir nüfusla 40.048 kişi, Ermeniler % 17’lik bir nüfusla 55.852 kişi, Protestanlar %0.6’lık bir nüfusla 1937 kişi, Musevi ve diğerleri ise %0.4’lük bir nüfusla 457 kişiden ibarettir.

Mütareke dönemine dair askerlik şubesi kayıtlarının bir bölümünün tasnifi yapılamamış olması ve önemli bir kısmının da işgal sırasında yanmış, tahrip olmuş ve kaybolmuş olmasından dolayı Kocaeli mutasarrıflığı mıntıkasından ne kadar askerin İstiklal Harbi seferberliğine katıldığını net olarak tespit etmek mümkün değildir. 1914 genel nüfusuna bakıldığında 226.859 kişilik yekuna salip olan Müslüman ahaliden askerin temin edilmesi gerekiyordu. Bu nüfusun yarısının erkek olduğu hesaba katılırsa, bu rakam 113.000 kişidir. 3 Ağustos 1914’de başlatılmış olan Birinci Dünya Harbi seferberliği, -30 Ekim 1918’de her ne kadar Mondros Mütarekesi imzalandığında kaldırıldığı ifade edilmiş olsa daKuvayımilliye ve TBMM hükümetince İstiklal Harbi döneminde de seferberliğin geçerliliğini koruduğu genel kabul görmüştür. Bu çağrıya göre R.1300/M.1884 tarihli doğumlulardan itibaren R.1317/M.1902 doğumlulara kadar olan erkeklerden asker temin edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Harbindeki nüfusunun yapılan hesaplamalara göre yaklaşık 1/10’u asker olarak seferber edilip cepheye gönderilmiştir. Bu oran dikkate alındığında Kocaeli ve bağlı kazalarından 11.000 kişiden fazla Mehmetçik’in asker olarak cepheye sürülmesi en akla yatkın ihtimal olarak değerlendirilmektedir. Bu yaklaşık hesaplama dikkate alındığında, İstiklal Harbi Cephelerindeki Kocaelili şehitlerin toplam sayısından hareketle orantısal olarak yaklaşık bir değeri tespit etmek de mümkündür.

İstiklal Harbi şehitlerinin künye bilgilerine ait önemli kayıtlar Millî Savunma Bakanlığı (MSB) Ankara MSB Lodumlu Arşivinde bulunmaktadır. Bu arşiv kayıtlarında yer alan bilgilere istinaden hazırlanan «Şehitlerimiz” adlı esere göre İstiklal Harbi cephelerinin tamamı ele alındığında tespit edilebilen toplam şehit sayısı 15.055 kişidir. Millî Savunma Bakanlığı (MSB) kayıtlarına göre Kocaeli mutasarrıflığına bağlı merkez ve kazalardan İstiklal Harbine katılan ve vatan müdafaası uğrunda hayatlarının baharında iken cephelerde kanlarını toprağa akıtan şehitlerin ayrıntılı miktarı ise şöyle tespit edilmiştir: Kocaeli (İzmit) merkezde 65 şehit, Gebze’de 5 şehit, Gölcük’te 62 şehit, Karamürsel’de 68 şehit, Körfez’de 1 ve Servetiye Cephesinde 12 şehit olmak üzere toplam 213 şehit verilmiştir. Kocaeli mutasarrıflığına bağlı Adapazarı kazası merkezinde 213 şehit, Akyazı’da 5 şehit, Ferizli’de 2 şehit, Geyve’de 16 şehit, Hendek’te 29 şehit, Karasu’da 12 şehit, Kocaali’de 2 şehit, Sapanca’da 4 şehit, Söğütlü’de 11 şehit, Taraklı’da ise 4 şehit olmak üzere toplam 298 şehit verilmiştir. Keza bu sırada Kocaeli’ye bağlı bulunan İznik kazasında da 18 şehit verilmiştir. Yalova’dan ise 1 zabit vekili ve 5 er olmak üzere 6 şehit verilmiştir. Bu tespitlere göre Türk İstiklal Harbi cephelerinde, Kocaeli mutasarrıflığının toplam şehit sayısı 535 kişidir. Kocaeli’den cepheye gönderildiği farz ve kabul edilen 11.000’den fazla askerin, resmî kayıtlardaki rakamlara göre 535’i vatan müdafaasında canlarını feda etmiştir. Şehitlerin cepheye gönderilen askerlere oranı, % 4,86’dır. Şehitlerin Kocaeli mutasarrıflığının genel Müslüman erkek nüfusa oranı ise % 0,47’dir. Bu istatistiki bilgilere dahil olmayan kuva-yı milliyeci, milis veya sivil tabir edilen ahaliden şehit olanların kayıtları ise çalışmamızın meçhul yanını oluşturmaktadır.

Kocaeli mutasarrıflığında, İstiklal Harbi Şehitlerinin rütbelere göre dağılımına bakıldığında bunların 3’ü Mülâzım-ı evvel (Üsteğmen), 5’i Mülâzım (Teğmen), 3’ü İhtiyat Mülâzım-ı evvel, 9’u İhtiyat Mülâzımı, 1’i Mülâzım-ı sânî (Asteğmen/yedeksubay), 3’ü Milis Zabiti, 1’i Zabit vekili, 2’si Başçavuş, 7’si Çavuş, 12’si Onbaşı, 489’u ise rütbesiz erdir.

Şehit olan askerlerin doğum tarihlerine göre bir tasnif yapıldığında şu tespitlerde bulunulmuştur: 1874 doğumlu 1 kişi, 1875 doğumlu 1 kişi, 1878 doğumlu 2 kişi, 1881 doğumlu 8 kişi, 1882 doğumlu 5 kişi, 1883 doğumlu 7 kişi, 1884 doğumlu 9 kişi, 1885 doğumlu 17 kişi, 1886 doğumlu 7 kişi, 1887 doğumlu 11 kişi, 1888 doğumlu 22 kişi, 1889 doğumlu 9 kişi, 1890 doğumlu 15 kişi, 1891 doğumlu 32 kişi, 1892 doğumlu 24 kişi, 1893 doğumlu 20 kişi, 1894 doğumlu 54 kişi, 1896 doğumlu 24 kişi, 1897 doğumlu 29 kişi, 1898 doğumlu 34 kişi, 1899 doğumlu 48 kişi, 1900 doğumlu 58 kişi, 1901 doğumlu 29 kişi, 1902 doğumlu 7 kişi, 1904 doğumlu 1 kişi tespit edilmiş; diğerlerinin kayıtlarda doğum tarihlerine rastlanamamıştır.

Cephelerde şehit düşen kahramanların yaşlarına bakıldığında ise, 18-47 arasında değişmektedir. Yaşı ilerlemiş olan askerlerin muhtemelen sefer görevi ile veya gönüllü olarak orduya katılanlar ile çeşitli sebeplerden dolayı bakaya durumuna düşmüş olup da sonradan askere sevk edilmiş kişiler olabileceği değerlendirilmektedir. Şehitlerin yaş ortalamalarına bakıldığında 17 yaşında 1 kişi, 18 yaşında 7 kişi, 19 yaşında 7 kişi, 20 yaşında 9 kişi, 21 yaşında 7 kişi, 22 yaşında 16 kişi, 23 yaşında 13 kişi, 24 yaşında 18 kişi, 25 yaşında 16 kişi, 26 yaşında 8 kişi, 27 yaşında 11 kişi, 28 yaşında 6 kişi, 29 yaşında 5 kişi, 30 yaşında 1 kişi, 31 yaşında 4 kişi, 40 yaşında 1 kişi, 41 yaşında 1 kişi, 47 yaşında 1 kişi tespit edilmiştir. Doğum tarihi yazılı olmadığından önemli bir bölümünün de yaşını tespit etmek mümkün olmamıştır.

İstiklal Harbindeki Kocaeli vilayeti şehitlerinin önemli bölümü 1920-1922 yıllarında cereyan eden muharebelerde hayatlarını kaybetmişlerdi. Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri, Eskişehir-Kütahya Muharebesi, Sakarya Meydan Muharebesi, Büyük Taarruz, Başkomutan Meydan Muharebesi ve Yunan ordusunu yönelik takip harekâtında, Güney Marmara’dan Çanakkale Boğazına yönelik icra edilen takip harekatında, bir kısmı da İstiklal Harbinde iç güvenlik harekatı kapsamında eşkıya ile yapılan müsademede şehit olmuşlardır. Zabitanın önemli bir bölümü Sakarya Meydan Muharebesinde şehit düşmüştür. Özellikle Sakarya Meydan Savaşının en kanlı mücadelelerinin yaşandığı Türbetepe, Mangaldağı, Kartaltepe savaşlarında şehit düşen subayların kayıtlarına belgelerden ulaşılmıştır.

Bunlardan başka Mütareke ve işgal döneminde Kocaeli mutasarrıflığı mıntıkasında toplam 1.194 kişi işgalciler tarafından şehid edilmiş / öldürülmüş, 314 kişi kaybolmuş, 530 kadın mağdur edilmiştir. Ayrıca Kocaeli mutasarrıflık bölgesindeki ahaliden 63.603.250 liralık gayr-ı menkul, 92.350.480 liralık menkul işgalci Yunan ordusu ve ona tabi Rum ve Ermeni çeteleri tarafından gasp edilmiştir.

KAYNAKÇA

BOA., DH.İ.UM, Ds: 20/25, Belge nr: 14/84; BOA., DH-KMS, Ds:60-1, Belge nr: 19; Ds: 60-2, Belge nr: 16; Ds: 20/25, Belge nr: 14/91; BOA., HR. SYS., nr: 2624/12, 2625/16; Genkur. ATASE Arşivi; nr: 4-252, Kls: 486, Ds: 2, F: 3, 3-1; Genkur. ATASE Arşivi, İSH., Kls.:177, Ds: 4, F: 67. Kls: 360, Ds: 14, F: 55, 115; Kls: 345, Ds: 36, F: 5.Kls: 662, Ds: 62, 9, F: 151, 29. Kls: 824, Ds: 7, F: 25/1. Kls: 1167, Ds:H-1, F: 1/38; Memalik-i Osmaniye’nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, Dersaadet 1336; Kazım Aras, İstiklal Savaşında Kocaeli Bölgesindeki Harekât, 102 Sayılı Askerî Mecmua Tarih Eki, Sy: 43, İstanbul, Eylül 1936, s. 7; Yusuf Çam,Millî Mücadelede İzmit Sancağı, Kocaeli Büyükşehir Bel. Yay., İzmit 2014; Millî Savunma Bakanlığı Yay., Şehitlerimiz: Osmanlı-Rus, Osmanlı-Yunan, Trablusgarp, Balkan, Birinci Dünya Harbi, İstiklal Harbi, Kore, Kıbrıs, İç Güvenlik; c. IV, Ankara 1998; Sabahattin Özel, Kocaeli ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919-1922), İstanbul 1987; Zekeriya Türkmen, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması, (1918-1920), TTK yay., Ankara 2001; Ali Üzmez, Millî Mücadelede Servetiye Cephesi, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yay., Kocaeli 2011.

Zekeriya TÜRKMEN