İzmit’teki Rum Ortodoks İbadethanesi

İzmit’te 19. yüzyılda Rumlara ait az sayıda dini yapı mevcuttur. Bunlar arasında Hagios Pantelemon Manastırı’na göre daha küçük boylu olanı, Türkçeye “Aya Vasil Kilisesi” olarak geçmiş, bugün mevcut olmayan bir yapıdır. Bu kilise İzmit kaza merkezinde, kıyıda bulunan Rum mahallesinde bulunmakta idi; ancak büyük olasılıkla deniz kıyı çizgisine yakın bu kilise ile ilgili elimizde çok az fotoğraf ve belge mevcuttur. 19. yüzyılın sonunda İzmit’te Türklerden sonra en fazla nüfusa sahip Rumların İzmit kazası içinde Aya Vasil Kilisesi dışında herhangi başka bir kiliseleri bulunmamakta idi.

Kocaeli Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde sergilenen ve 19-20. yy. Kocaeli’deki Rum topluluklarına ait bir taş eser Kilisenin ilk yapım tarihi tam olarak bilinmemekle beraber, 1888’de yeniden inşa edilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde (BOA) bulunan, mührü okunamayan ve İzmit Liva Mühendisi tarafından hazırlanan 17 Mart 1888 tarihli bir belge, yeniden inşa edilecek olan bu kiliseye ruhsat verilmesiyle ilgili yazışmaları ve yapılacak kilisenin projelerini içermektedir (İ. DH. 85771).

19. yüzyılın sonundaki bu ikinci kilisenin projeleri İzmit Belediye Kalfası Bedros Kalfa tarafından hazırlanmıştır. Bu yeni kilise daha önceki evrelere ait eski kilisenin temelleri üzerine inşa edilmiştir. Osmanlı resmî belgelerinden edindiğimiz bilgilere göre bu yeni kilisenin uzunluğu 23,8 m, yüksekliği ise 10,2 m’dir. Ana mekânı bazilikal planlı olan bu kilisenin yuvarlak kemerli ikiz pencerelerle düzenlenmiş cephe tasarımı, yelpaze pencereli üçgen bir alınlıkla sonlanmaktadır. Kilisenin üst örtüsü beşik çatılıdır ve çatısında birçok Rum kıyı kilisesinde gördüğümüz aydınlık feneri bulunmaktadır. Kilisenin oldukça küçük olan çan kulesi hakkında yeterli bir bilgiye sahip değiliz. Kilisenin ana yapım malzemesi taş olup, işçiliği çok büyük olasılıkla kagir idi. Kilisenin iç dekorasyonu, aydınlatma düzeni, ikona ve freskleri ile diğer litürjik eserleri üzerine bilgilerimiz neredeyse yok gibidir. Yapı olasılıkla 1920’lerin başında işlev dışı kalmış ve 1930’lu yıllarda tümüyle yok olmuştur.

Aya Vasil Kilisesi’nin bahçesinde Rumlar’a ait bir başka dini yapı olan Rum Metropolithanesi bulunmakta idi. Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlı olan İzmit, yani Nikomedia Metropolitliği, Konstantinoupolis, Herakleia, Kyzikos ve Nikaia Metropolitlikleri ile aynı bölge içinde yer almakta ve Khalkedon’a (Kadıköy) en yakın mesafedeki metropolitlik olması açısından önem taşımakta idi. 19. yüzyılın ortalarından bu yana Nikomedia Metropolitliği, Ortodoks Hıristiyan unsurun bölgedeki genel nüfus artışı ve ekonomik gelişimi ile beraber, İzmit ve taşrasındaki Rum Ortodoks toplulukların önde gelen temsilcisi olarak kurumsallaşmıştır. Ancak cemaat nüfusu en az sayıda olan Rum Ortodoks metropolitliklerden biridir. Bugün var olmayan Nikomedia Rum Metropolithanesi ilgili BOA’ndeki H. 1315 / M. 1898 tarihli bir belgede yapının harap olması dolayısıyla yeniden inşa edileceği belirtilmiştir (İ. Azn. 1315 Z 29). Aya Vasil Kilisesi’nin bahçesinde ayrıca papaz odaları mevcut idi. Kilisenin bahçesinde bir mezarlığın var olup, olmadığını bilmesek de, Kocaeli Arkeoloji ve Etnografi Müzesi bahçesinde sergilenmekte olan bazı taş eserlerin Aya Vasil Kilisesi’nden ya da İzmit Rum cemaatine ait bugün kayıp bir mezarlıktan getirilmiş olma olasılığı mevcuttur.

Bugün İzmit şehir merkezinde faal olan bir Rum Ortodoks ya da Ermeni Apostolik kilisesi bulunmamaktadır.

KAYNAKÇA

Sia Anagnostopoulou, Μικρά Ασία, 19ος αι. –1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος [Küçük Asya, 19. Yy.-1919. Romalılar’ın Milletinden Hellen Milletine Rum Ortodoks Toplulukları] (Atina 1997) (ISBN: 960-344-420-0); Pascal Boulhol, “L’apport de l’hagiographie à la connaissance de la Nicomédie paléochrétienne (toponymie et monuments)”, Mélanges de l’Ecole française de Rome. Antiquité 106/2, 1994, s. 921-992 <https:// www.persee.fr/doc/mefr_0223-5102_1994_num_106_2_1866>.

Ergün LAFLI