Gebze’nin Güzeller Mahallesinde 1644 Yılında Yaptırılan Yapı

İbrahim Paşa tarafından 1644 yılında yaptırılan Tarihi Su Dolabı’nın içerisinde yaklaşık 20 metre derinliğinde ve 5,5 metre çapında geniş bir kuyu bulunmaktadır. Bu kuyu Çoban Mustafa Paşa Camii’nin ve şehrin merkezinin ihtiyacı olan suyun toplanmasını ve sonra terazilerle şehir merkezine suyun iletilmesini sağlıyordu. Kanuni Sultan Süleyman devrinde 16. yüzyılda Çoban Mustafa Paşa tarafından Mimar Sinan’ın baş halifesi Hüsam Kalfa’ya inşa ettirilmiştir. Bostan Dolabı diye de bilinen yapı kare planlı bir zemin üzerindedir. Duvarları yüksekçedir ve üzerini örten çatı piramit şeklindedir.

Gebze’nin Güzeller Mahallesinde bulunan yapı içerisindeki çarklar ve değirmen yardımıyla tüm Gebze’ye dağıtılıyordu. Ülkemizde başka örneği bulunmayan dikdörtgen planlı yapıda, İbrahim tarafından açtırıldığı rivayet edilen birbirine kanallarla bağlı 40 su kuyusu birbirine bağlanarak dolap içerisindeki kuyuda toplanıyordu. Tek kuyuda toplanan su, ‘su terazileri’ yardımıyla kent meydanındaki İbrahim Paşa Çeşmesi’ne taşınıyordu. Burada bulunan su dolabı ile kuyulardan temin edilen su, üç su terazisinden geçirilerek kasabanın içindeki çarşı çeşmesine aktarılır ve buradan sakalar vasıtasıyla evlere taşınırdı.

Yapının ilk tamirinin Sultan II. Mahmud tarafından yaptırıldığı bilinir. 1838 senesinde yazılan bir şukkaya göre masrafları Haremeyn Hazinesi’nden karşılanmakta olan Su Dolabı’nın çalıştırılmasında bir baş beygirin yetersiz olduğu ve dolapçısının maaşının yetersizliğinden bahsedilerek masraflarının tespiti yapılarak padişah tarafından karşılanması istenmiştir. Osmanlı döneminde yapının çalışmasından sorumlu bir dolapçının olduğu arşiv kayıtlarında görülmektedir. 1851’de ise çatısının tamirinden bahsedilmekte ve dört bin beş yüz otuz iki buçuk guruş masrafının tuttuğu bildirilmiştir.

1854’teki bir belgede Gebze’deki İbrahim Paşa vakfına ait çeşmenin dolapçısının Hacı Mehmed adlı biri olduğu ve bu tarihte görevini bıraktığı yazmaktadır. Bu boşluk dolayısıyla aynı yıl ihale ile ahaliden Ali Ağa’ya aylık 280 guruşa verildiği belirtilmektedir. 1906’da ise burada dolapçılık vazifesini devam ettiren Basri Çavuş’un olduğunu ve 233 guruş maaş aldığını görüyoruz. 1929’da ise burada Mehmed adlı bir dolapçının varlığı ile dolabın değirmeninin dönmesini sağlayan iki beygir bulunduğunu görmekteyiz.

1938’de dönemin kaymakamı Nami Ünal tarafından bazı girişimlerde bulunulmuştur. Dolapta bu tarihte bir katırla suyun çekilerek şehrin su ihtiyacının karşılandığı belirtilmektedir. Bundan dolayı suyun yetersizliği sebebiyle Yumrukaya’dan getirilen sudan istifade edilmiştir. Kaza Sıhhat Meclisi’nin aldığı karara göre Su dolabının ihtiyacı karşılayamadığı düşünülerek yerine yenisinin yapılması ve katırlar yerine su motorları ile çekilerek suyun depolanması gerektiği belirtilmiştir.

Gebze 1972 senesinde büyük bir susuzlukla karşılaştığında bu dolap yetersiz kalmış ve Temmuz ayında Diliskelesi’nden su verilmeye başlanmıştır. Ayrıca Gaziler Dağı’nda bulunan mevcut su deposuna ek olarak 2000 tonluk su deposunun yapımına da başlanmıştır. Daha sonra ise su ihtiyacı için Ömerli Barajı’ndan su sağlanması için döşenen Şıhlı-Gebze isale hattı tamamlanmıştır.

Bu tarihten sonra dolap uzun süre kullanılmadığı ve bakımsız kaldığı için yıkılmaya yüz tutmuş, işlevini kaybetmiştir. Döneme ait görsellerde birçok yerinin yıkıldığı, terazilerinin de işlevini kaybettiği ve buradaki Yazı Çayırı denilen yerde terazilerin kale direği olarak kullanıldığı bilinmektedir. Günümüze ulaşmayan bu su terazilerinin uzunlukları 15-20 metreyi bulmaktaydı. Tarihi yapının artık kullanılması da söz konusu olmadığı için tarihi değeri korunmak amacıyla restorasyonu yapılmıştır. Gebze Belediyesi’nce Anıtlar Yüksek Kurulu’ndan alınan izinle 1,5 yıl sürdürülen çalışmalarla restore edilmiş ve 2018’de tamamlanmıştır. Kuyulardan çıkan suyun dağıtımının sağlandığı tarihi su dolabı, restorasyon çalışmasıyla yeniden kazanılmıştır. Restorasyon çalışmaları 1 milyon TL’ye mal olmuştur. Yapısal analizler sonucu güçlendirme projeleri OTS şirketi tarafından hazırlanmıştır. Güçlendirme yöntemi olarak ARMATEX (Cam Hasır-AR) ve STEELTEX kullanılmıştır. Tarihi ve mimari özellikleriyle önemli olan yapının korunarak kent kimliğine katkı sağlaması amaçlanmıştır. Farklı dönemlerde tadilat geçiren yapının moloz taşlardan oluşan duvarlarında zaman içinde yıkılmalar; ahşap hatıl ve çatısında çürümeler oluştu. Uzun yıllar kendi haline bırakılan yapı, restorasyon uygulamasının tamamlanmasının ardından özgün halinin canlandırılmasıyla kente kazandırıldı. Projede, değirmen yardımıyla kuyudan çıkarılan suyun, devir daimini tamamlaması ve tekrar kuyuya dönmesi sağlandı. Tarihi Su Dolabının işleyişi gelen ziyaretçilerin görmesi için açıktır.

KAYNAKÇA

Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Sayfalar, İSU Genel Müdürlüğü Kültür Yayınları, 2015, s. 322-328; “Gebze’nin Sıhhat İşleri Tanzim Olunuyor”, Son Posta gazetesi 17.02.1938, 5; Mutlu Kerem Kolcuoğlu, Karye-i Darıca’dan Darıca İlçesi’ne, Cinius Yayınları, 2013, s. 413; ÇEKÜL Vakfı (yayıma hazırlayan), Tarihi ve Kültürel Mirası Koruma Proje ve Uygulamalarını Özendirme Yarışması 2018, Tarihi Kentler Birliği(yayımlayan), Mart Matbaacılık, Kasım 2019, s. 110-111; Ahmet Kal’a, İstanbul Su Külliyâtı: Vakıf Su Defterleri: Suyolcu 1 (1717-1925), İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1997, s. 183; www.kulturenvanteri.com, Gebze Tarihi Su Dolabı, (erişim tarihi: 01.09.2021); www. otsproje.com. tr, Gebze Su Dolabı, (erişim tarihi: 01.09.2021.) www.ilan.gov.tr, Su Dolabı Restorasyonu Yapımı, İlan numarası: ILN00525083, İhale ve Teklif Açma Tarihi: 01.02.2017 10:00, İhale Kayıt No: 2017/8048, Niteliği, Türü ve Miktarı: 1 adet Su Dolabı Restorasyon Yapım işi, yayın tarihi: 09.01.2017, (erişim tarihi: 01.09.2021); Belge Görseli: 1838 tarihli, Su Dolabı’nın tamiri ile ilgili belge, (BOA.C.BLD. 104/5169).

Recep KANKAL