İzmit’in sanayi belleğinin başlangıç noktası ve “işçi kenti” imajıyla günümüze kadar süregelmesine sebep olarak SEKA gösterilmektedir. Öncelikle fabrika yapısının kurulduğu bölge etrafında gündelik akışı değişkenleştiren Sümerbank, SEKA yerleşkesiyle, kâğıt üretiminin yanında eğitim, sağlık, spor ve barınma konularında sosyal yaşantıyı geliştiren yeni bir yaşam alanı oluşturmuştur. Yapılan bu çalışmada SEKA kuruluşu dâhilinde İzmit ve çevresinde inşa edilmiş, başta çalışanlar için ve sonrasında tüm kent halkına hizmet vermiş sanayi dışı yapılar ele alınmaktadır. Seka’nın sosyal yapı açısından en gelişkin döneme ulaştığı ve üretim yapıları harici planlanılan tüm fonksiyonların mevcut olduğu 1960’lı yıllardaki durumuna göre yerleşkede bulunan sanayi dışı sosyal yapılar;
Seka Sosyal Binası (SEKAEVİ)
Sahil mevkiinde konumlanan SEKA Sosyal Binasının inşası 1957 yılında tamamlanmış ve etkin bir sosyal yaşam olmayan dönemde kadınların ve erkeklerin birlikte yemek yiyebildiği, eğlenceler düzenleyebildiği mekân olarak kentin en büyük eksiklerinden birini karşılamıştır. İki katlı binanın üst katında on yedi odalı misafirhane, alt katında gazino, yemek salonu ve içerisinde şöminesi olan dinlenme salonu bulunmaktadır. Misafirhane odalarının çıkma yaparak deniz manzaralı balkonlara açıldığı ve zemin katın boydan boya büyük pencereleri ile manzara seyrine imkân verdiği görülmektedir. Misafirhane kısmına yüksek devlet kurumlarının belirli vasfa sahip kişileri kabul edilmekteyken bu imkândan aynı zamanda SEKA emeklileri ve SEKA’ya yeni tayin olan personeller de yararlanabilmektedir.1984 yılında mevcut sosyal binaya üç katlı ek inşaat yapılmıştır. Eski binayla benzer cephe etkileri gösteren yeni binanın fotoğraflarına bakıldığında; son iki katının misafirhane, zemin katının ise restoran ve dinlenme alanları olduğu düşünülmektedir. Mevcut yapının batısında inşa edilerek kapasitesi artırılan Sekaevi, SEKA işletmesinin kapanmasının ardından tüm çalışanları ve mal varlığıyla Kocaeli Büyükşehir Belediyesine devredilip 2007 yılında bütünüyle yenilenmiştir. Bugün bina, Sekapark Otel adıyla hizmet vermektedir.
1 No’lu ve 2 No’lu Lokal Kişisel arşivlerden, haritalardan ve yerel gazetelerden anlaşıldığı üzere ilerleyen yıllarda mevcut sosyal binanın dışında 1 ve 2 no’lu lokal olarak adlandırılmış, çeşitli etkinliklerin, eğlencelerin, caz gecelerinin, düğün, nişan gibi merasimlerin yapıldığı iki sosyal mekan bulunmaktadır. 1 no’lu lokal deniz kenarında sosyal binanın doğusunda konumlanırken, 2 no’lu lokal Ankara-İstanbul yoluna dik olan üçüncü tip evlerle spor salonu arasında yer almaktadır. Eski SEKA çalışanları ile yapılan röportajlardan ve fotoğraflardan anlaşıldığına göre spor salonu ve 2 no’lu lokal birbiriyle bitişik konumdadır. Yüksek katlı yapının önce spor salonu sonra düğünlerin yapıldığı mekan, ona takılı alçak katlı bölümün lokal olarak kullanıldığı söylenmektedir. İlerleyen yıllarda lokalin bir yangın sonucu yıkıldığı tespit edilmiştir.1 no’lu lokal inşa edilmeden önce yerinde ahşap bir lokalin olduğu tespit edilmiştir. Yapı pilotilerle yükseltilip zemin katı boşaltılmıştır. Geniş saçaklı kırma çatılı binanın tüm cephelerindeki büyük geniş camları ve bütün katı saran balkonu, manzara izleme imkânı sunarken halk arasında büyük bir beğeni almış ve yapıya camlı ahşap köşk denmiştir. Fakat birçok kez yangın tehlikesi geçiren lokal, 50’li yılların başında olduğu tahmin edilen bir yangın sonucu tamamen yanmıştır. 1946-1955 yılları arasında inşa edilen yeni 1 no’lu lokalin yapıldığı dönemde doğusunda ve batısında tenis kortları bulunmaktadır. 1956 yılı sonrasında ise tenis kortlarında yeni düzenlemeler yapılmış ve bir de lokalin doğusuna sosyal bina inşa edilmiştir. Ayrıca lokalin önünde işçi ve memur ailelerin sıkça vakit geçirdiği bir iskele bulunmakta ve iskelenin önünden motorla ulaşılan denizin içinde bir yüzme havuzu mevcuttur. Denizde belirlenen havuz alanının dört tarafına set çekilerek ortada yüzme mahalli oluşturulmuş ve açık denize atlamak için tramplen konulmuştur. Bir de yapılan düzenlemede soyunma odaları ve büfe bulunmaktadır. Fakat günümüzde bu lokaller ve düzenlemeler mevcut değildir.
Spor Salonu
1955 yılında açılışı yapılan spor salonunun eski fotoğraflarına bakıldığında; ortasındaki büyük ana kütlenin yarışmaların oynandığı salon olduğu düşünülmektedir. Faaliyet gösterdiği dönemlerde bina birçok ulusal salon müsabakalarına ev sahipliği yapmıştır. Son dönemlerde yapı daha çok düğün salonu olarak kullanılmış ve bitişiğinde konumlanan tek katlı lokal binasıyla birlikte anılmıştır. 1968 yılı İzmit analitik etütlerinin vaziyet planında rastlanan yapı, o tarihten sonra çıkan bir yangın nedeniyle yıkılmıştır.
1986 yılında SEKA İzmit işletmesinin 50. yılı anısına eski Yazlık Açık Hava Sinemasının yerine kapalı spor salonu inşa edilmiştir. 400 seyirci kapasiteli çelik konstrüksiyon yapıda hakem, doktor, idare odaları ve iki adet soyunma odası bulunmaktadır. 2005 yılında işletme kapanırken salon Gençlik ve Spor İl Müdürlüğüne devrolmuş, sonrasında yapılan bir protokol ile Kocaeli Büyükşehir Belediyesine tahsis edilmiştir. Spor yaşamına ve kültürüne önemli bir destek sağlayan SEKA yönetiminin kente bu konuda bir katkısı daha vardır. 1940’ta inşa edildiği günden beri fabrika mensuplarınca istifade edilen şehir stadının 1965’te bir kısmı satın alınmış ve sahanın uluslararası standartlara uygun hale getirilmesi sağlanmıştır. Etrafı tellerle çevrilmiş ve antrenörler için özel bölmeler yaptırılmıştır. Bugün şehir stadı, SEKA Kâğıt Fabrikasının kurucusu olmasının yanında döneminde spor faaliyetlerine büyük katkısı olan ve SEKA Genel Müdürlüğü süresince Kâğıtspor Kulübüne başkanlık eden Mehmet Ali Kâğıtçı’nın adıyla anılmaktadır.
Sinema Salonu ve Yemekhane Binası
İzmit’te sinema tarihine en büyük katkıda bulunan kurumların başında gelen SEKA Sineması, 1946 yılında SEKA çalışanları için faaliyet göstermeye başlamış, 1956 yılından sonra film gösterimleri tüm halka açılmıştır. Binanın bir kısmının kapalı sinema olmasının yanında, diğer kısımları yemekhane ve eğitim salonları olarak kullanılmıştır. İlk zamanlar işçilerin soyunma dolaplarının, tuvalet ve banyoların bulunduğu kısmın üst katındaki personel yemekhanesi, akşamları sinema salonuna dönüştürülmektedir. 1956 yılında binaya ek inşaat yapılmasıyla salon tamamen film gösterimlerine ve diğer sosyal faaliyetlere ev sahipliği yapmaya başlamış, büyük bir perdeye ve geniş bir sahneye kavuşmuş, salona yeni localar eklenmiştir. Bunun yanında mutfak, kiler, bulaşık yıkama alanları dâhil olmak üzere tüm yemekhane bölümü ek bina içinde yeniden inşa edilmiş, ayrıca işçilerin yemek sonrası iş vaktine kadar dinlenmeleri için gazino ve dinlenme mahalleri düzenlenmiştir. Yapının eski L şeklindeki plan tipi, sonradan eklenen kırma çatılı yükseltilmiş yeni bölümüyle dikdörtgen forma dönüştürülmüş ve üç boyutta binaya hareket kazandırılmıştır.
Sinema salonunda haftada iki gün film gösterilmesinin yanında çeşitli konferanslar verilmekte, sanatsal ve kültürel etkinlikler düzenlenmekte, işçi ve memurların aile toplantıları, sünnet ve evlenme merasimleri yapılmaktadır. Hatta salon bir süre güreş, boks gibi spor müsabakaları için de kullanılmış, böylece birçok fonksiyonu içinde barındıran bir mekân haline getirilmiştir.
İşletme kış sezonunda kapalı salonda hizmet verirken, yaz aylarında bu salon kapanmakta ve açık hava/ yazlık SEKA Sinemasında film gösterimine devam edilmektedir. Ortaya çıkan ihtiyaçlara göre sürekli tadile edilen salon, 1963 yılı sonunda büyük bir onarımdan geçmiştir. Döneminin son teknolojisiyle donatılan SEKA Sineması, rahat ve konforlu bir mekâna dönüşmüştür. Ardından SEKA’nın 50. yılını kutlama hazırlıklarında bu salon, eğitim ve kültür amaçlı organizasyonlar için “SEKA Kültür Salonu” haline getirilmiştir. 1999 yılında gerçekleşen Marmara Depreminde işletmenin ağır hasar gören yapılarından olan işçi yemekhanesi ve sinema salonu günümüzde mevcut değildir. Açık hava sinemasının bulunduğu yerde ise bugün SEKA 50.Yıl Spor Salonu bulunmaktadır.
Çırak Okulu
Çalışma alanı her yıl genişleyen tesisin bütün yapım ve onarım dairelerinde kalifiye işçi, bilgili eleman ve teknisyen yetiştirmek amacıyla “çırak kursu” adı altında 1939 yılından beri birçok işçi okutulmuş, yetiştirilmiş ve diploma verilmiştir. 1944 yılına gelindiğinde “Selüloz Sanayi Müessesesi Çırak Okulu” kurulmuş ve tamamı yatılı 150 kişilik, üç sınıflı bir okul inşası kararlaştırılmıştır. Binanın yapımına kadar dönemin mevcut ikmal salonunun güneyine bakan kısmın alt katında eğitim verilmiştir. SEKA’yla ilgili eski fotoğraflara ve haritalara bakıldığında okul binasının 1956-1960 yılları arasında inşa edildiği anlaşılmaktadır. İşletmenin cümle kapısının sağ kısmında olan beşik çatılı iki katlı dikdörtgen planlı bu okul, 1983 yılında yapılan müfredat değişikliğiyle Mehmet Ali Kâğıtçı Meslek Kursu’na dönüştürülmüş ve başka bir yapıda eğitim verilmeye başlanmıştır. Fakat günümüzde bu yapılar mevcut değildir.
SEKA Satış Mağazası (Kooperatifi) (Ekonoma)
1956 yılının sonunda bu yapının inşa edileceği ile ilgili yerel gazetelerde haberler yer almaktadır. Kentin çoğu ihtiyacını karşılayabileceği dükkânların olduğu pasajda, market, kumaş ve ayakkabı mağazası, berber, lostra salonu (ayakkabı tamiri), gazete satış mahali, büfe gibi bölümler bulunmaktadır. SEKA memur ve işçilerinin kooperatifleşerek kurdukları Ekonoma’ya üye olup bu yapıya ortak edilme imkânları vardır. Ekonoma’ya ortak olunarak daha ucuz bir alışveriş yapma, yıl sonunda işletmenin karından hisse alma imkânı mümkün olmaktadır. 1963 yılında birçok satış bölümünün faaliyete geçtiği görülmektedir. Kuruluşun rağbet görmesiyle artan işlevi sonucunda bina yeni ilavelerle genişletilmiştir. Arsanın eğimi nedeniyle giriş cephesinden tek katı algılanan kareye yakın planlı yapı, iki katlı olup günümüzde “Tören Ekibi ve Bando Şefliği” hizmet binası olarak kullanılmaktadır.
SEKA Revirleri ve İşçi Sigortaları Hastanesi
1941 yılında SEKA Kâğıt Fabrikasında içerisinde dâhiliye, hariciye ve diş bölümlerini içeren işçi reviri faaliyete geçirilmiş, 1945 yılında yatak sayısı on beşe yükseltilmiştir. Diğer yandan SEKA Kâğıt Müzesi Arşivinde bir revir planına rastlanmaktadır. Tek katlı planda bir eczane-doktor odası, altı yataklı iki hasta koğuşu, bir ameliyat odası, iki banyo ve iki wc bulunmaktadır. Planın tipi ve ölçüleri göz önünde bulundurulduğunda inşa edilen işçi revirine ait olma olasılığı yüksektir.
İşçi revirinin yanında 1956 yılında memur reviri inşa edilmiştir. İdari bölgeye ve girişe yakın olarak konumlandırılmış revirin bünyesinde bir de kreş bulunmaktadır. Tek katlı yapının kırma çatı saçağının altından tekrar kolonlarla düz bir saçak geçirilerek veranda genişletilmiş, arka ve yan cephelerde genişçe
bir yarı açık alan oluşturulmuştur. Bu sayede dikdörtgen plan üç boyutta hareket de kazanabilmiştir. Bu yapı günümüzde mevcut değildir.
Revir yapısı kurum içi hizmetlerine devam ederken, 1951 yılında fabrikanın o dönem işletme müdürü olan Adnan Berkay tarafından vilayet fidanlığı istimlâk ettirilip, yerine tam teşkilatlı bir İşçi Sigortaları Kurumu Hastanesi inşa edilmiştir. Bu bina 1958 yılına kadar Sümerbank’a ait olarak kalmıştır. Geçen bu süre zarfında herhangi bir ek inşa yapımının olup olmadığı bilinmemekle birlikte, yapının İşçi Sigortaları Kurumu’na tamamen devrinden sonra, ilave kat ve bölümlerle genişletilmesi kararlaştırılmıştır.
Bu sebeple binaya 1959 yılında üçüncü kat eklenmiş ve 1961’de yeni ek pavyon hizmete açılmıştır. Böylece 250 yatak daha kazanılarak yatak sayısı 350’ye yükselmiştir. Yapının mevcut planlarına ulaşılamadığı için fonksiyonel özellikleri incelenememiş, elde edilen fotoğraflardan yalnızca cephe yaklaşımları gözlemlenmiştir. Yatayda uzun ve dikdörtgen simetrik plan, bina boyunca orta ve uç kısımlarda çıkma yapılarak hareketlendirilmiştir. Orta giriş kısmın birinci katındaki balkonla saçak oluşturulmuş ve cephe boyunca homojen özellik gösteren pencereler burada farklılaştırılmış, bu sayede giriş ortaya çıkarılmıştır.
Bu süreçte hastanenin durumu dönemin gazete yazarlarının köşe yazılarında dile getirilmekte ve halkın hastanenin hizmetlerinden ve temizliğinden memnun oldukları yorumları dikkat çekmektedir. Başlangıç itibariyle Sümerbank’ın kente kazandırdığı bu yapı, Sigorta Kurumu tarafından devralınarak sağlık hizmetleri vermeye devam etmiştir. 1965 yılında Sosyal Sigortalar Kanununun yürürlüğe girmesiyle hastane binasının daha fazla genişletilmesi kararı alınmış fakat inşaat alanının zemininin dolgulu ve çürük yapılı olduğu tespit edildiğinden dolayı, proje değişikliği gerekmiş ve 1971 yılına kadar inşaatına başlanamamıştır.
Yapı sürekli tadilat ve eklemeler görmüş, fabrikalarla evler arasında dar bir sahaya sıkışıp kalmış, bu nedenle yanına yapılacak yeni bina için alan oluşturmak güçleşmiştir. Zemini sağlam olmayan inşaatın temeli masraflı hale gelmekle birlikte mevcut hastane karşısında boru imalatı yapıldığı için gürültüleri devamlı hastane içinde duyulmakta ve hastaları rahatsız etmektedir. Ayrıca hastane yakınındaki Klor ve Alkali fabrikası, zehirli gazlar çıkarıp insan sağlığını tehdit etmektedir. Diğer bir yandan ana yola uzak konumlandığı için dar ara yollardan geçerek hastaların naklini yaptırmak zorlaşmış ve alan yetersizliği sebebiyle otopark alanı oluşturmak güçleşmiştir. Tüm uyarılara rağmen ilerleyen günlerde, eski binanın yanında ek bina inşaatına başlanmış, fakat zeminin çürük olduğu gündeme getirilerek inşaat durdurulmuştur. SSK İzmit Hastanesinin dokuz yıl önce planlanan ek binası 1980 yılında bitirilirken, yanındaki eski binası da yıllardır bakım göremediği için harabe haline gelmiştir. 1980 yılında sekiz milyon lira ayrılan bütçe ile çatıdan temele kadar bu bina onarılmış, tadilat nedeniyle hasta yatak sayısı düşürülmüştür.
1950 yılından itibaren Sosyal Sigortalar Kurumunun hastanesi olarak hizmet veren “SSK İzmit Bölge Hastanesi”, 2005 tarihi itibariyle SSK Sağlık tesislerinin Sağlık Bakanlığına devri ile hastane binasının adı “İzmit Devlet Hastanesi” olarak değişmiştir. Bugün ilk yapılan eski bina yıkılmış olup, 2007 yılında inşası tamamlanan yeni binalarla ve yeni “İzmit SEKA Devlet Hastanesi” adıyla hizmete devam edilmektedir. Ayrıca Genel Müdürlük binasının alanında 1986 yılında inşa edilen sağlık evi hizmete girmiştir. Günümüzde tek katlı bu yapı yerinde mevcut olup, İSU personeline sağlık hizmeti vermektedir. Bunun dışında 1968 yılı SEKA sağlık merkezi yönetmeliğine göre Klor Fabrikası Sağlık İstasyonunun da bulunduğu tespit edilmiştir.
Sümer İlkokulu (SEKA İlkokulu)
Sümerbank’a bağlı olarak kurulan, Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları Genel Müdürlüğünce, fabrika çalışanlarının çocuklarına eğitim vermek amaçlı bir okul kurulması planlanmıştır. Fabrika arazisinin yaklaşık on bir dönümlük kısmı içinde, 1946 yılında Sümer İlkokulu açılmıştır. Sümerbank Fen Kurulu tarafından projelendirilen Sümer İlkokulu, bir yuva, bir resimhane, bir müze bulundurarak toplam yedi sınıflı bir okul olarak kurulmuştur. Uzun dikdörtgen bir bloktan oluşan yapının girişinin sağ kısmında bir hol, bu holün sağında merdiven, solunda odacı yeri bulunmaktadır.
Okulun giriş koridorunun tek tarafına sınıflar dizilmiş, diğer tarafı ise cam bölmelerle ışıklandırılmıştır. Koridorun solu öğretmenler odası, başöğretmen odası, iki adet sınıf, yuva ve devamında tuvaletlerle sonlandırılmıştır. Üst katta, alt kattaki giriş kısmının hizasına gelen yer müze olarak planlanmıştır ve bu müzeden bir balkona çıkış verilmiştir. Cephede bu balkon saçak görevini üstlenmiştir. Bu katta da koridor boyunca depo, resimhane, üç adet sınıf ve tuvaletler yer almaktadır. İzmit Kâğıt Fabrikası amele mahallesinde yaptırılan bu okul basit ve amaca uygun bir yapı olarak inşa edilmiştir. Bina betonarme karkastır. Mimar K. Ahmet Aru okulun kâgir ve kullanışlı bir yapı olduğunu ve 1953 yılında 216 erkek, 144 kız olmak üzere 360 öğrencisi olduğunu söylemektedir. Zamanla artan öğrenci sayısıyla, okul çift tedrisat yapmaya başlamıştır.
1958 yılında binanın arka tarafına kapalı teneffüshane inşa edilmektedir. Geniş alanı ve yüksek tavanıyla bu salonda öğrenciler, teneffüslerde oyun oynayabilecekleri gibi, kurulacak sahne ve perde ile sinema ve tiyatro faaliyetlerini de gerçekleştirebileceklerdir. Sümer İlkokulu içerisinde bulunan müze bölümü kentin tarihi eserlerine de bir süre ev sahipliği yapmıştır. Şehrin çevresinde ele geçirilen çeşitli tarih devirlerine ait kıymetli tarihi eserler, Sümer İlkokulu bahçesinde bekletilmiştir. Son hazırlıkları yapılmakta olan Saraybahçesindeki tarihi Av Köşkü (eski vilayet konağı) binasının şehir müzesi haline getirilmesi ile Sümer İlkokulu bahçesindeki 80 heykel bu müzeye naklettirilmiştir. Sümer İlkokulu’nun ismi ilerleyen yıllarda 1967 yılında “SEKA İlkokulu” olmuştur. 1991 yılında ilkokul binasının yanına üç katlı on iki derslikli bir ek bina yaptırılmış ve ana binayla birleştirilmiştir. 1999 yılı Marmara depreminde SEKA İlköğretim Okulu orta hasarlı okullar grubuna girmiş ve tadilat görmüştür. 2005 yılında mevcut okul binasının yıpranmışlığı ve yetersizliği göz önüne alınarak yıkılmasına karar verilmiştir. 2005-2007 yılları arasında, yıkılan okulun yerine (Kozluk Mah. Sümer Sok. Yeni İstasyon Cad.) Nuh Çimento A.Ş tarafından yeni bir okul binası inşa edilmiş ve adı “Nuh Çimento İlköğretim İlkokulu” olarak değiştirilmiştir.
SEKA Kreş Binası
SEKA İşletmesi’nin memur reviri bünyesinde yapılanan İzmit’in ilk kreş binası, 1956’da İşçi Mahallesinde ikmal edilmiştir. Fabrika ana kapısının sol kısmında yapılmış olan kreş binasında, çalışan işçi kadınların çocuklarına bakılmaktadır. Başta bu kreşe çocuklarını bırakmak istemeyen işçiler zamanla buraya güvenmişler, alışmışlar ve çocuklarını teslim etmişlerdir. İlerleyen günlerde tek katlı revirin kreş bölümüne ilgi artmış, açık oyun alanları düzenlemesi için binanın çevresinde bulunan ambarlar demonte edilerek saha yeniden tanzim edilmiştir. Yapının kırma çatı saçağının altından tekrar düz bir saçakla ve kolonlarla verandası genişletilmiş, arka ve yan cephede genişçe bir yarı açık alan oluşturulmuştur. Bu sayede dikdörtgen plan üç boyutta hareket de kazanabilmiştir.
Genişletilmesi istenen kreş (aynı zamanda revir) binasına fotoğraflar ve imar planları incelendiğinde, 1964 yılından önce “L” formuna ulaşacak şekilde bir eklenti yapılmıştır. Genişleyen kreşin 1969 yılı verilerine bakıldığında 186 yatağı bulunmakta ve günlük çocuk mevcudu 180 ile 200 arasında değişmektedir. Binanın revirle birlikte kullanılan ilk yapılan kısmı günümüzde mevcut olmayıp, sonradan yapılan kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Bugün yapı, İlim Yayma Cemiyetine bağlı bir kreş olarak hizmet vermeye devam etmektedir.Ayrıca 1961 yılında SEKA’ya ait bir sosyal yardım kuruluşu olarak kurulan SEKA Çocuk Dostları Derneği, dönemin yerel gazetelerinde sıkça bu kreş binasına destek oluşuyla gündeme gelmiştir. Eğitime olan önemli katkılarıyla bilinen bu dernek İzmit’e iki adet okul binası kazandırmış ve birçok okula da maddi olarak yardımlarda bulunmuştur. Dernek çalışmalarının daha sistemli yürütülmesi adına 1970 yılının sonunda Yenidoğan İlkokulu yanında, kendi adına, altı katlı bina inşa etmeye başlamıştır.
Sümer (SEKA) Cami
Bugünkü ordu evi karşısında 1952 yılında yapımına başlanan SEKA Cami 1957 senesinde ibadete açılmıştır. Kalfası İslam Sert, banisi H. Halim Karslı isimli bir hayırseverdir. 13 metreye 25 metre genişliğinde ve 25 metre yüksekliği olan caminin, 20 metreye, 10 metre genişliğinde son cemaat mahalli bulunmaktadır. Alanı 1852 metrekare olan caminin 30 metre yüksekliğinde çekme çelikten tek şerefeli bir minaresi mevcuttur. Su, elektrik ve ısıtma tesisatı olan yapı, taş ve tuğladan yığma olarak inşa edilmiştir.
Cami, 1999 Marmara Depreminde ağır hasar görmüş ve zaman içinde yıkılmıştır. 2003 yılında yeniden inşa edilen ve bugün kullanılmaya devam edilen üç katlı yeni cami 1200 kişi kapasitelidir.
SEKA Vazife ve Kooperatif Evleri
Sümerbank Türkiye’nin çeşitli yerlerinde geniş bir programla kurduğu fabrika binaları dâhilinde İzmit SEKA Kâğıt Fabrikası ile birlikte, bu fabrikalarda çalışan işçiler için SEKA işçi ve memur evlerini inşa etmiştir. Fabrikalarda çalışan işçilerin işyeri civarında sıhhi ve konforlu evlerde barındırılması neticesinde çeşitli avantajlar sağlanmıştır. İşçilerin uzak mesafelerden gelerek çalışmaları engellenmiş, evlerde tüm tesisat kurgulanarak işçi ailelerine temiz ve konforlu bir yaşam sağlanmış, her evin mevcut bahçesi sayesinde, işçiler boş zamanlarında toprakla meşgul olmuş, evlerin temiz ve yeni oluşu işçi ailelerine temiz mobilya kullanma zevki vermiştir. İşçi mahallesi oluşturmak için yapılan işler dört bölüme ayrılmıştır. Bunlar işçi mahallesinin umumi vaziyet planının hazırlanması, yapılacak binaların tiplerinin tespiti ve projelerinin hazırlanması, tanzim edilen projelere göre binaların inşası ve fabrika idarelerine teslimi ve binaların bakım işleridir. Bu alanlarda geniş yaya kaldırımlı yollar, ağaçlı gezinti yolları, kanalizasyon, temiz su ve yangın tesisatı, yeşil sahaların yapımına önem verilmektedir. Yönetmelik dâhilinde SEKA işletmesince kiralanmak suretiyle inşa edilen, iskâna elverişli ev, apartman, bekâr lojmanları ve misafirhane gibi barınma ihtiyacını karşılayan tüm binalara “vazife evleri” denilmektedir. Bunların her biri ayrı bir tip olarak belirlenmiş ve uyulması gereken kurallar her tip için farklılaştırılmıştır. Yönetmelik gereğince bu evler işletme tarafından gerekli görüldüğünde değiştirilebilir veya tamamen elden alınabilmektedir. Kadro unvanlarına ve belirli puanlama faktörlerine göre yapılan ev tahsislerince memurlar bu alanda ikamet ettirilmektedir. Puanlamaya göre personelin vazife evlerinden faydalanabilmesi için belediye sınırları dâhilinde kendisinin, eşinin veya birlikte oturduğu çocuğunun evinin bulunmaması şartı aranmaktadır. Her beş yılda bir vazife evi tahsisi için personelin ve evlerin son durumlarına bakılmaktadır. Fakat yerel gazete haberlerine bakıldığında bu kuralların ihlal edildiği ve verilen sürelere uyulmadığı görülmektedir. Bu nedenle bazı çalışanlar mağdur olmaktadır. Bir başka düzenleme olarak; müstakil bahçeli tip olan vazife evlerinde işletmenin izni dâhilinde ve kümes bulundurmak suretiyle kümes hayvanları beslenebilmektedir. Yine kurumun vereceği plan dâhilinde çiçek, meyve sebze yetiştirilebilmektedir. Genel olarak site içi görünüme dikkat edilmekte ve görüntü çirkinliğine sebebiyet verecek durumlardan uzak durulmaktadır. Örneğin sokak üzerinde bulunan evlerde dışarı çamaşır asılması istenmemektedir. Evlere kurumca izin verilerek yapılan tamirat ve her türlü değişiklik işletme müdürlüğünce karşılanmaktadır. Bunun dışında evlere kurum izni alınmadan herhangi bir tesisat değişikliği yapılamamaktadır. Çeşitli müdahalelerle belirli bir nizam ve estetik görünüm istenen bu mevkilerin yönetmeliğinde komşuluk ilişkilerine ve çevreye rahatsızlık verebilecek davranışlara da dikkat çekildiği görülmektedir.
Çalışmada SEKA işletmesi dâhilinde inşa edilen konutlar başlıca dört grup üzerinden ele alınmaktadır.
Bunlar işletmenin kendi inşa ettiği vazife evleri olarak tanımlanan memurişçi evleri (birinci tip, ikinci tip, üçüncü tip), memur ve işçi apartmanları, bekâr pavyonu ve başta 68 Sümerevler olmak üzere işletme çalışanlarının kooperatifleşerek inşa ettiği kooperatif evleridir. İlerleyen yıllar içerisinde bu grupların çevresine yeni konutlar inşa edilip sayıları artmıştır. 1960 yılının sayısal verilerine göre SEKA işletmesinde 261 adet vazife evi olup, 1314 kişi barınmaktadır. Kooperatif faaliyetleriyle ise 242 adet ev işletme çalışanlarına kazandırılmıştır.
Memur ve İşçi Evleri
İnşaat malzemesi pahalılığı, işçi ücretleri yüksekliği, malzeme ve işçi azlığı, nakil araçları tedarikindeki zorluk gibi, savaş yıllarının doğurduğu anormal vaziyetlerin inşaat işlerini etkilemesine rağmen; Sümerbank maddi ve manevi fedakârlıklar dâhilinde işçi evlerinin inşasına devam etmiştir. Her fabrikanın ortalama 100– 200 işçi evi Sümerbank tarafından finanse edilmiştir. Memur-işçi evlerinden deniz kenarında, çiçek bahçesi civarında yapılmış olan kâgir evler birinci tip ev grubundadır. Bu evlerde dört oda, mutfak, banyo, wc ve depo bulunmaktadır. Günümüze kadar yıkılmadan gelebilen ve tescillenerek tadilat ve onarım projeleri hazırlanan bu evlerin planlarına SEKA Kâğıt Müzesi Arşivinden ulaşılabilmiştir. İkiz tip olan, çıkmalarla hareketlendirilen dikdörtgen planlı evlerin giriş sundurması oval formdadır. Taban alanı 242,90 metrekare olan zemin kat planında üç oda, bir mutfak, bir wc ve banyo bulunmaktadır. Tek katlı konutta depo ve bir odası olan çatı arası ise 95 metrekare’dir.
İkinci tip evler; klor alkali fabrikasının yakınında klor evleri olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan bir kısmı dört oda, diğer bir kısmı ise iki odalıdır. Bu evler günümüze kadar gelememiş olup, planlarına ulaşılamamıştır. Üçüncü tip evler ise blok halinde bitişik nizamda yapılan tek katlı evlerdir. Bir kısmı üç odalı, bir kısmı ise iki odalıdır.
İkiz veya bitişik düzen sıralı tip evlerin geneli tek katlı olup, ikizler kırma, bitişik tipler beşik çatıyla örtülmüştür.
Memur Apartmanları
1956 yılında SEKA yerleşkesinde ikinci tip klor evlerinin doğusunda ve sigorta hastanesinin güneyinde eski bağ evlerinin olduğu mevkide üç adet memur apartmanı yapılmıştır. Her apartmanda altı daire mevcut olup, daireler üç odalıdır. Apartmanların sayısı ilerleyen yıllarda artış göstermiş fakat hiçbiri günümüze ulaşamamıştır.
Bekâr Pavyonu
400 kişilik bekâr pavyonu yapımına 1957 yılında başlandığı görülmektedir. 210 metrekare bodrum alanı, 600 metrekare zemin ve üst kat alanı olan bina, klor-alkali fabrikası ile genel müdürlük binası (bugünkü İSU) arasındaki çamlık arazi üzerinde inşa edilmiştir. Betonarme karkas yapıdaki binanın bodrum katında kalorifer dairesi, çamaşırhane, mutfak ve yemekhane bulunmaktadır. Diğer katlarda okuma salonları, yatakhaneler, duş ve tuvalet bölümleri, dinlenme salonları mevcuttur. Çatı katının bir bölümü teras olarak kullanılıp tüm körfez manzarasından istifade edilmektedir. Ayrıca her odanın manzaraya açılan kapalı balkonları bulunmaktadır. Çalışanların bu pavyonlara kabul edilmesi için yönetmelik gereği belirli şartlar bulunmaktadır. Örneğin bekâr kişinin daimi memur veya daimi işçi olması, belediye hudutları içinde kendine ait evinin bulunmaması ve bulaşıcı hastalığının olmaması gerekmektedir. Bekâr lojmanına 18 yaşından aşağı olmamak üzere bekâr erkek memur veya işçiler kabul edilebilmektedir. Lojmanın belirli giriş çıkış saatleri bulunmakta ve bazı saatler dışında misafir kabul edilmemektedir. Lojmanın iç mekânlarının döşenmesi, ısıtılması ve her türlü gerekli yatak, çarşaf gibi malzemelerin temini ve yıkatılması kuruma aittir.
1970 yılı sonunda iki adet bekâr pavyonunun olduğu tespit edilse de, günümüzde bu yapılar mevcut değildir.
68 Sümerevler ve Diğer Kooperatif Evleri
SEKA yönetimine ait vazife evleri dışında bir de çalışanların kooperatif kurarak inşa ettiği evler bulunmaktadır. 1957 yılında SEKA bünyesinde mevcut üç yapı kooperatifi olup, biri de kurulma aşamasındadır. İlk yapı kooperatifi olan İzmit Sümerbank Selüloz İşçileri Yapı Kooperatifi 1951 yılında kurulmuştur. İçlerinde günümüzde en çok bilinen ve bulunduğu mevkisi kendi ismiyle anılan “68 Sümerevler”, 1953 yılında kurulan Sümerevleri Yapı Kooperatifi tarafından Kozluk bölgesinde inşa edilmiştir. En az 100 kişiyi ev sahibi yapmak amacıyla kurulsa da 68 adet ev tamamlanabilmiştir. 1955 yılının sonunda evlerden ilkinin temeli törenle atılmış, 1957 yılında inşaları tamamlanmıştır. Evler üç odalı ve iki odalı tiplerden oluşmakta olup, hepsi balkonlu ve bahçelidir. 68 Sümerevlerin dışında, Bayar Evleri, Selüloz Evleri, Emekevler (9 apartmanlı işçi mahallesi), Şirinevler, Emek Bahçeli Evler gibi SEKA alanı ve çevresinde birçok kooperatif konutu inşa edilmiş ve bu isimlerin bir kısmı, konutların bazıları yıkılsa da mevki ismi olarak günümüze kadar gelmişlerdir. 1960 yılı sonuna bakıldığında, Selüloz İşçileri Yapı Kooperatifi Serdar Mahallesinde 37 adet ev inşa etmiştir. “Memur Arsa Alma ve Ev Yaptırma Kooperatifi” tarafından 35 adet konut tamamlanmış, Emek Bahçeli Evler Yapı Kooperatifi 47 adet evi yapma aşamasındadır. Selüloz Fabrikaları İşçileri Şirin Evler Yapı Kooperatifi de 42 adet evin yapımını üstlenmiştir. SEKA Mahdut Mesuliyetli Teknik İşçileri Yapı Kooperatifi 36 adet evin inşa faaliyetine başlamış, Ferah Evler Yapı Kooperatifi ise konut yapımı için arazi satın almıştır. SEKA İşçileri Sitesi Yapı Kooperatifi tarafından Klor-Alkali Fabrikası yakınında 196 dairenin inşa edildiği, SEKA Memurları Sınırlı Sorumlu Yapı Kooperatifi tarafından 128 evin temelinin atıldığı bilinmektedir.
Toplu ev yapımlarının haricinde bazı kooperatifler tarafından SEKA çalışanları için tekil apartmanların da inşa edildiği görülmektedir. İleriki yıllar içerisinde yeni yapı kooperatiflerinin kurulmasıyla ve artan işçi sayısıyla oluşan konut probleminin çözümlenmesiyle ilgili birçok proje geliştirilmiştir.
1999 Marmara Depreminde SEKA evlerinde hasarlar meydana gelmiştir. Bekâr Pavyonu hafif hasar almış, birçok konutun çatı ve bacalarında tahribatlar meydana gelmiştir. Çok katlı binalardan bazıları çeşitli hasarlar almış, ağır hasar alan üç adedine yıkım kararı verilmiştir. Büyük uğraşlar sonucu ortaya konan vazife ve kooperatif evlerinin bir kısmı yıkılmadan günümüze ulaşabilmiştir.
SEKA Kampı
Kendi döneminde bölgesinden farklı bir yerde, Sapanca mevkiinde, 90’ların sonuna kadar faaliyetlerini sürdüren bir “SEKA Kamp Alanı” inşa edilmiştir. Bu kamp, çalışanların dönüşümlü olarak ikişer hafta kalabilecekleri bir tatil alanıdır. Küçük, tek katlı, sıralı, düzenli, yalın ve kendine ait özel bahçesi olan evlerin her biri bir aileye tahsis edilmektedir. Metrekarelerinde ve dış cephe özelliklerinde küçük farklılaşmaların olduğu bu küçük barakalarda, SEKA’lı aileler evlerin boyutu el verdiği kadar yakınlarıyla birlikte kalabilmektedir. Günümüze kadar gelebilen evlerin plan düzenlerine ulaşıldığında, ayrı bir hole açılmadan birbiri içinde geçişi olan iki odası, bir mutfağı, wc ve banyosu olduğu görülmektedir. Odalar üçer adet yatak veya ranzalarla tefrişlendirilmekte olup, içlerinde elektrik ve su tesisatı bulunmaktadır. Ayrıca barakalar dışında, daha fazla memur ve işçinin faydalanabilmesi için çadırların kurulduğu tespit edilmiştir.
1953 yılında kurulan ve Sapanca Gölü’ne kıyısı olan bu kamp alanında yemekhane, iki adet basketbol sahası, bir adet voleybol ve tenis sahası, yüzme havuzu, çeşitli su figürleri, gazino ve meydanı, sosyal bina, iki adet misafirhane, çocuk bahçesi, berber, kantin, atış poligonu, açık hava sineması, revir, göl üzerinde iskele, bayanlara özel yüzme alanı, soyunma kabinleri ve duşlar bulunmaktadır. Bir de alanda çocuklar için elektrik atölyesi, kütüphane, pulculuk ve müzik odası yer almaktadır.
Kampta her yaşa hitap eden eğlenceler düzenlenmekte, haftada üç kez sinema seyredilmekte, kıyafet baloları, caz günleri yapılmaktadır. Kamp müdürü ve şefin müsaadesiyle tespit edilen ücret ve esaslarla nişan, düğün gibi benzer törenler de düzenlenebilmektedir. Kamp genelinde eşitlik ve kaynaşma olduğu dönemin dergilerinde önemle vurgulanmış kampın asıl sahiplerinin çocuklar ve gençler olduğu dile getirilmiştir. Kamptaki birlik ve uyum belirli kurallar dâhilinde sağlanmaktadır. Kampın yemekhanesinde yapılan yemekler, kalanların kendi şahsi araç gereçleriyle alınarak barakalarda yenmektedir. Barakalarda bulunan eşyalar kampçılar tarafından senet usulüyle alınmakta ve çıkarken hasara uğrattıkları veya zayi ettikleri malzemeleri ödemekle yükümlü olmaktaydılar.
SEKA Kampı
Ortak kullanılan park, bahçe, meydan gibi alanların çocuklar tarafından tahrip edilmemesi yönetmelikteki şartlarda belirtilmiştir. Kura usulü ile tüm SEKA çalışanları ve emeklileri bu kamptan on beşer gün süre ile iklimin elverdiği yaz veya kış aylarında yararlanabilmektedir. Ailevi bir ortamın sağlanması açısından ise bekâr çalışanlar kampa kabul edilmemektedir. 1976 yılı verilerine göre 101 adet olan barakadan bugün dört tanesinin yerinde olduğu görülmekte ve bu evleri Kartepe Belediyesi’nin yeniden düzenleyerek, yeni fonksiyonlarla günümüze kazandıracağı bilinmektedir.
Sümerbank Çeşmesi
1948 yılında Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesesi’nin İzmit’e hediye olarak inşa ettirdiği çeşmenin yan bölümlerinde, bugün köprü ilaveleri bulunmaktadır. Restorasyondan geçerek yeniden düzenlenen çeşme bugün hala kullanılmaktadır.
KAYNAKÇA
Ali Cengizkan, Fabrikada Barınmak Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları: Yaşam, Mekan ve Kent, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2009, s.178; Ali Kocabaşoğlu ve ark., SEKA Tarihi Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi, SEKA Genel Müdürlüğü Yayınları, İzmit, 1996, s.75; Azim gazetesi; Bizimşehir gazetesi; Demokrat Kocaeli gazetesi; Hürsöz gazetesi; Kocaeli gazetesi; Kocaeli İl Daimi Encümen Kararları; Mehmet Sarıoğlu, “Mehmet Ali Kâğıtçı ve Seka’nın Kocaeli ’ye Katkıları”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli, 2015; Mehmet Sarıoğlu, Seka Postasının Işığında Kültürel Yaşam, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2013; Merzuka Yazıcı, İzmit’te Gençlik Yıllarım ve Öğretmenlik Anılarım, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi Yayınları, No:7, Kocaeli, 2007, s. 195; Oya Şenyurt, 1923-1960/İzmit Cumhuriyet’in Tanıkları Binalar ve Kentten Haberler, TMMOB Mimarlar Odası Kocaeli Şubesi, İstanbul, 2010, s. 66; Özden Senem Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli, 2012; Özden Senem Erol, “İzmit ve Çevresinde SEKA’ya Bağlı Sanayi Dışı Yapılar”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi, 2019, s.129-175; Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesesi Fabrikalarını ve Mamullerini Tanıtan Broşür, Selüloz Basımevi, İzmit, 1946; 50. Yılda Dini Yapılar Albümü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 1973; “Seka Dinlenme Kampı Yönetmeliği”, Seka Yönetmelikleri, İzmit, 1977; “Seka Misafirhane, Lokal ve Sosyal Bina Yönetmeliği, Kabul tarihi: 14.7.1977, Karar no: 563, Yürürlük Tarihi: 15.8.1977”, Seka Yönetmelikleri, Kocaeli, 1977; Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesesi Fabrikalarını ve Mamullerini Tanıtan Broşür, İzmit, 1946, s. 16; “Sümerbank Amele Evleri ve Mahalleleri”, Arkitekt, 1–2 (1944); “Müesseseler Vazife Evleri Yönetmeliği”, Seka Yönetmelikleri, İzmit, 1979; “Sağlık Merkezi Yönetmeliği” , Seka Yönetmelikleri, Kocaeli, 1968; “Sümerokulu: İzmit”, Arkitekt, İstanbul, 1947; Seka Dergisi; Sesim Dergisi; Seka Postası gazetesi; Türkyolu-Bizimşehir gazetesi; Türkyolu gazetesi; Ulus gazetesi; http:// www.nuhcimentoioo.k12.tr; http://www. kocaeli.bel.tr/; http://projeler.sporkentikocaeli.com/
Özden Senem EROL