Asker, Öğretmen, Milletvekili, Diplomat, Bakan

7 Ocak 1888 tarihinde Erzincan’da dünyaya gelmiştir. Alaybeyioğulları’ndan Yusuf Ziya Bey’in oğludur. İlk ve ortaöğrenimini Erzincan ve Erzurum’daki askerî okullarda tamamlayan Saffet Bey, ardından İstanbul’daki Mekteb-i Harbiye’ye kaydolmuş ve 1907 yılında buradan mezun olmuştur. Ağustos 1910’da Erkânı Harbiye Mektebi’nden yüzbaşı diploması almıştır. Genelkurmay Üçüncü Şubesi’nde staj yaparken, 1911 yılı Ocak ayında Yemen Kumandanlığı kurmayına atanmış ve burada İsmet Bey (İnönü) ile birlikte görev yapmıştır. Ağustos 1913’te İstanbul’a dönmüş ve Genelkurmay Karargâhı 1. Şube’ye getirilmiştir. Aynı yıl Divan-ı Âli askerî kâtipliğine atanan Saffet Bey, bu görev üzerindeyken Nisan 1914’te kıtaya çıkmıştır. I. Dünya Savaşı’nda Üçüncü Tümen Kurmaylığına getirilen Saffet Bey, 1914 yılı Aralık ayında Birinci Kuvve-i Seferiye Kurmayı olarak Bağdat’a tayin olunmuş ancak yola çıkacağı sırada görev yeri 14. Fırka Kurmay Başkanlığı olarak değiştirilmiştir. Buradaki görevi sırasında tümeni ile birlikte Ekim 1915’e kadar Çanakkale’deki Kereviz Deresi Muharebelerine katılmıştır. 1915 yılı Aralık ayında 6. Ordu Kurmayı olarak Bağdat’a gitmiş, 1916 yılı Nisan ayında 18. Kolordu Kurmayında 1. Şube Müdürü ve Şubat 1916’da ise kolordunun kurmay başkanı olmuştur. 1916 Aralık’ında binbaşılığa terfi etmiş, 1917 yılı Aralık ayında ise Genelkurmay 1. Şube Müdür Yardımcılığına tayin olunmuştur. Bu görevi sırasında Almanya’ya staja gönderilmiş ve Almanların 1918 yılı Temmuz ayındaki saldırılarını izlemiştir. İstanbul’a dönmeden Bakü Seferi’ne de katılan Saffet Bey, yurda dönüşünün ardından 25. Kolordu Kurmay Başkanlığı’na ve Sadrazam ve Harbiye Nazırı İzzet Paşa’nın Başyaverliğine atanmıştır. İzzet Paşa’nın istifası nedeniyle bu görevleri sona ermiş ve 29 Mart 1920 tarihine kadar 1. Ordu Müfettişliği Kurmayı 1. Şube Müdürlüğü’ndeki Kurmay Okulu’nda öğretmenlik ve müdür yardımcılığı görevlerinde bulunmuştur.

İstanbul’un işgalinin ardından, milli mücadeleye katılmak üzere 1 Nisan 1920 tarihinde İsmet (İnönü) Bey ile birlikte İstanbul’dan ayrılmış ve Ankara’ya gitmiştir. Ankara’ya ulaştıktan sonra Ali Fuat Paşa ile birlikte Anzavur İsyanını bastırmak amacıyla Bursa, Düzce ve Geyve Boğazına gitmiş ve bu bölgeyi denetim altına almıştır. Ardından Adapazarı ve İzmit harekâtlarına katılan Saffet Bey, 26 Haziran 1920-1 Aralık 1920 tarihleri arasında Garp Cephesi Kurmay Başkanlığı görevini yürütmüştür. 1 Aralık’ta Moskova Askerî Ateşeliğine tayin olunmuş ve daha sonra da silah ve mühimmat tedarik etmek amacıyla Moskova’dan Almanya’ya gitmiştir. 1 Mart 1921’de rütbesi yarbaylığa yükseltilmiştir. 1923 yılında Türkiye’ye dönen Saffet Bey, politik kariyerine aynı yıl Kocaeli Mebusu seçilerek başlamıştır. TBMM ikinci dönem seçimlerine Kocaeli’den milletvekili adayı olarak katılmış, 457 oy alarak seçilmiş ve Ağustos 1923’te meclise katılarak çalışmalarına başlamıştır. Meclisin ikinci döneminde Milli Savunma, Hariciye ve Memurîn Muhakemat komisyonlarında görev almıştır. Hariciye komisyonunun kâtipliğine de seçilen Saffet Bey, Memurîn Kanunu’nun değiştirilmesi hakkında kanun teklifi vermiş ve 6 farklı konuda da önerge sunmuştur. Ayrıca mecliste pek çok konuda söz alarak görüşlerini beyan etmiştir.

Saffet Bey, meclisin 3, 4, 5, 6 ve 8. dönemlerinde Kocaeli yerine Erzincan mebusu olarak görev yapmıştır. 7. dönemde ise Konya mebusu Ali Muzaffer Göker’in Tokyo Büyükelçiliği’ne atanması nedeniyle boşalan Konya mebusluğuna getirilmiştir. Ayrıca 1925-1931 yılları arasında CHP Genel Sekreterliği görevini de üstlenmiştir. Meclisin üçüncü dönem seçimlerine Erzincan’dan katılmış ve 254 oyla milletvekili seçilerek 1 Kasım 1927’de meclise katılmıştır. Bu dönemde meclisin Dışişleri Komisyonu Başkanlığı ve Geçici Harf Komisyonu üyeliğine seçilmiştir. Farklı konularda 6 kanun teklifi veren Saffet Bey, meclis genel kurulunda da iki konuşma yapmıştır. Meclisin 1931 yılında yapılan dördüncü dönem seçimlerine Erzincan’dan katılan Saffet Bey, milletvekili seçilerek 4 Mayıs 1931’de meclise katılmış ve bu dönemde de Dışişleri Komisyonu’nda görev almıştır. 1 Kasım 1931’de komisyonun başkanlığına seçilmiş ve 1935 yılında dönem sonuna erene kadar bu görevini sürdürmüştür. 3 Ocak 1935’te Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine Arıkan soyadı verilmiştir.

Meclisin beşinci döneminde yine Erzincan’dan milletvekili seçilen Arıkan, 1 Mart 1935 tarihinde meclise katılmıştır. Bu dönemde Hariciye Encümeni Başkanlığı görevini yürütmüştür. Arıkan, 16 Haziran 1935-28 Aralık 1938 tarihleri arasında Maarif Vekilliği görevini üstlenmiştir. Çoğunluğu eğitimle ilgili kanunlar hakkında olmak üzere meclis genel kurulunda pek çok konuda söz almış ve konuşmalar yapmıştır. Maarif Vekilliği döneminde Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleri doğrultusunda Türkiye’nin birçok bölgesinde Köy Eğitmen Kursları açmıştır. Kursların açılmasına yönelik proje 26 Mayıs 1936’da mecliste açıklanmış ve ilk eğitmen kursu Eskişehir’in Çifteler Çiftliği’nde açılmıştır. Bu kurslar, Köy Enstitüleri sisteminin kurumsallaşması yolunda atılan ilk adım olmuştur. Bu süreçte, ordudaki okuma yazma bilen zeki çavuş ve onbaşılar toplanarak 8 aylık bir öğrenime tabi tutulmuş ve başarılı olanlar da üç yıllık köy okullarına eğitmen olarak atanmışlardır. 11 Haziran 1937’de çıkarılan Köy Eğitmenleri Kanunu ile bu kursların nerelerde ve ne şekilde açılacağı ve Gezici Başöğretmenler uygulamasının ne şekilde uygulanacağı belirlenmiştir. Arıkan’ın Maarif Vekilliği sırasında Kocaeli’de Arifiye ile Sapanca arasında bir Kız Köy Öğretmen Okulu açılması da kararlaştırılmış olsa da bu karar uygulanamamıştır. 28 Aralık 1938’de sağlık sorunları nedeniyle Maarif Vekilliği görevinden istifa eden Arıkan, 1940 yılında çıkarılan Köy Enstitüleri Kanunu’nun hazırlanması ve kabulünde de öncülük etmiştir. Maarif Vekilliği sırasında Türk Tarih Kurumu’nun da fahrî başkanlığına getirilen Arıkan, 20-25 Eylül 1937 tarihleri arasında İstanbul’da düzenlenen II. Türk Tarih Kongresi’ne de başkanlık yapmıştır.

Meclisin altıncı döneminde yine Erzincan milletvekili olarak yer alan Arıkan 28 Mart 1939’da 383 oy alarak milletvekili seçilmiş ve 3 Nisan’da meclise katılmıştır. Bu dönemde de Hariciye Encümeni Başkanı seçilen Arıkan, 5 Nisan 1940 tarihinde Naci Tınaz’ın yerine Milli Müdafaa Vekilliği’ne tayin olunan Arıkan, 17 Kasım 1941 tarihine kadar bu görevini sürdürmüştür. Arıkan, Berlin Büyükelçisi olarak atanması nedeniyle 3 Ağustos 1942 tarihinde milletvekilliği görevinden istifa etmiştir. Berlin büyükelçiliği görevini 1944 yılına kadar sürdürmüştür. Büyükelçiliği sırasında Adolf Hitler ve Nazi Almanyası Dışişleri Bakanı Joachim von Ribbentrop ile de görüşmeler gerçekleştirmiştir.

Saffet Arıkan, meclisin yedinci döneminde münhal bulunan Konya mebusluğuna getirilmiş ve intihap mazbatasının 4 Ekim 1944 tarihinde onaylanmasıyla birlikte meclise katılarak çalışmalarına başlamıştır. Meclisin 10 Haziran 1946 tarihli oturumunda Saffet Arıkan’ın iki arkadaşı ile birlikte TBMM seçimlerinin yenilenmesine ilişkin verdiği kanun teklifi 381 oyla kabul edilmiş ve seçimlerin yenilenmesi ve 5 Ağustos’ta meclisin yeniden toplanması kararı alınmıştır. Bu dönemde Dışişleri Komisyonu başkanlığı görevini yürüten Arıkan, Atatürk için Anıtkabir inşasına yönelik kanun teklifi de dâhil olmak üzere pek çok kanunun kabulünde oy kullanmıştır.

Meclisin 21 Temmuz 1946 tarihli sekizinci dönem seçimlerinde yeniden Erzincan’dan CHP milletvekili adayı olan Arıkan, 53.708 oyla milletvekili seçilmiş ve 5 Ağustos 1946 tarihinde meclise katılmıştır. 1946 yılı sonlarına kadar CHP Kamutay Grup Başkanlığı görevini de sürdüren Arıkan, milletvekilliği görevi devam ederken 26 Kasım 1947 tarihinde vefat etmiş ve İstanbul’da Eyüp Mezarlığı’na defnedilmiştir. Ölümünün ardından intihar ettiğine ve zehirlendiğine ilişkin söylentiler çıkmış ancak ölümünün 17. yıl dönümünde Baha Arıkan tarafından yapılan açıklamalarda bu iddiaların gerçeği yansıtmadığı ve kendisinin kalbinin ani olarak durması sonucu hayatını kaybettiği ifade edilmiştir.

KAYNAKÇA

Evren Aldemir, Kültür (Milli Eğitim) Bakanlarından Saffet Arıkan’ın Çalışmaları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Baha Arıkan, “Yıldönümünde Saffet Arıkan’ın Ölümü”, Cumhuriyet, 27 Kasım 1964; Ziynet Bahadır, “Köy Enstitüsü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 26, Ankara, 2002, s. 283-285; C.H.P. Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası, 9-16 Mayıs 1935, Ulus Basımevi, Ankara, 1935; II. Türk Tarih Kongresi, 20-25 Eylül 1937, https://www.ttk.gov.tr/kongreler/ii-turk-tarih-kongresi-20-25-eylul-1937-istanbul/, Son Erişim Tarihi: 07.02.2022; Cemil Öztürk, “Atatürk Devri’nde Köy Öğretmeni Yetiştirme Politikası”, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 3/3 (Ekim 2013), s. 237-259;T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 30-10-0-0/ 14-80-2, 28 Aralık 1938; 30-10-0-0/ 76-505-11,2 Ekim 1944; 30-10-0-0/ 77-508-1, 17 Aralık 1947; 30-10-0-0/124/886/7, 3 Ocak 1935; 30-18-1-2/ 99-63-8, 14 Temmuz 1942;501/32050/126344/5, 13 Mart 1944; 501/32050/126344/31, 16Ağustos 1942; 501/32167/127994/4, 3 Eylül 1942; Erol Taşdemirci, “1936 Yılında Sovyet Rusya’da Yüksek Öğretim Hakkında Hazırlanmış Bir Rapor ve Bu Raporun Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Tarihi Bakımından Önemi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/11 (Aralık 2001), s. 1-37; Türk Parlamento Tarihi, TBMMII. Dönem (1923-1927), c. I-III. haz. Kazım Öztürk, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1994; Türk Parlamento Tarihi, TBMMIII. Dönem (1927-1931), c. III. haz. Kazım Öztürk, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1994; Türk Parlamento Tarihi, TBMMIV. Dönem (1931-1935), c. I-II. haz. Fahri Çoker, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1996; Türk Parlamento Tarihi, TBMMV. Dönem (1935-1939), c. I-II. haz. İhsan Güneş, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 2001; Türk Parlamento Tarihi, TBMMVI. Dönem (3 Nisan 1939-15 Ocak 1943), c. I-V. haz. İhsan Güneş, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 2004; Türk Parlamento Tarihi, TBMMVII. Dönem (8 Mart 1943-5 Ağustos 1946), c. I-IV. haz. İsmet Binark, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2009; Türk Parlamento Tarihi, TBMMVIII. Dönem (1946-1950), c. I-III. haz. Mustafa Çufalı, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2012.

Tufan TURAN